КЛИМАТТЫҢ ӨЗГЕРУІНІҢ ӘСЕРІНЕН МҰЗДЫҚТАРДАҒЫ СЕЙСМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ЗЕРТТЕУ БОЙЫНША ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ДЕРЕККӨЗДЕРГЕ АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ

Жаһандық климаттың өзгеруі адам қызметінің барлық салаларына және жалпы әлемдік экожүйеге әсер етеді. Температураның жоғарылауы, атап айтқанда, мұздықтардың еруінің жеделдеуіне әкеледі, бұл өз кезегінде мұздық қоректенетін өзендердің ағынының өзгеруіне әкеледі. Бұл құбылыс сөзсіз осы өзендердің суын пайдаланатын елді мекендердің өміріне әсер етеді. ҰЯО бақылау желісінің сейсмикалық және инфрадыбыстық станциялары жылдар бойы жер мен ауаның ауытқуын тіркеп келеді. Жинақталған аспаптық бақылау дерекқорында алдыңғы он жылдықтардағы климаттың өзгеруі туралы ақпарат бар, мысалы, мұздық жер сілкіністерінің жиілігі мен кеңістіктік таралуы. Осыған байланысты, қазақстандық мониторинг желісі соңғы екі онжылдықта алған сейсмикалық және инфрақызыл деректерді зерделеуге негізделген мұздықтардың жойылу режимінің өзгерістеріне талдау жүргізу және табылған заңдылықтардың жаһандық климаттың өзгеруімен байланысын зерделеу ұсынылады. Осы мақалада климаттың таулы мұздықтарға әсері туралы қазіргі заманғы идеялар, Қазақстан мұздықтарының мөлшері мен жай-күйінің өзгеруі туралы жалпы мәліметтер сипатталған. Крио сейсмологияны мұздықтардың өзгеру динамикасын зерттеудің жаңа құралы ретінде қолдану мүмкіндігі қарастырылуда. Мақаланың қорытындысында әдеби деректер бойынша Тянь-Шань аймағындағы сейсмикалық әдістермен мұздықтардың динамикасын зерттеу нәтижелері келтірілген.

1. С.Кутузов, О.Соломина. Современные изменения горных ледников и климат. Материалы международного форума «Устойчивое развитие горных территорий». Санкт-Петербург, 12–13 октября 2023г.

2. M.Zemp, M.Huss, E.Thibert et al. Global glacier mass changes and their contributions to sea-level rise from 1961 to 2016. Nature, 568, 382-386. 2019.

3. S. Dankendorf, M.Marcos, Guy Woppelmann, Riccardo Riva. Reassessment of 20th century global mean sea level rise. Environmental sciences. May 22, 2017. 114 (23) 5946–5951.

4. Бушуева И.С., Соломина О.Н. Колебания ледника Кашкаташ в XVII-XXI в.в. по картографическим, дендрохронологическим и лихенометрическим данным //Лед и снег. 2012. №2(118). С.121-130.

5. Специальный доклад МГЭИК «Океан и криосфера», 2019 Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate — (ipcc.ch)

6. И.В.Северский, А.Л.Кокарев, Н.В.Пиманкина. Снежно-ледовые ресурсы Казахстана. Алматы. 2012. 244с.

7. M.Dyurgerov, M.Meier Glaciers and Changing Earth System.: A 2004 Snapshot. Occasional Paper 58, Institute of Arctic and Alpine Research, 2005.

8. Е.Н.Вилесов. Изменение размеров и состояния ледников Казахстана за 60 лет (1955-2015г.г.). Лед и снег. Т.58. №2 2018. С.159-170.

9. Е.Н.Вилесов. Динамика и современное состояние оледенения гор Казахстана. Алматы: КазНУ, 2016. 268с.

10. Е.Н.Вилесов, В.И.Морозова, И.В.Северский. Оледенение Джунгарского (Жетысу) Алатау: прошлое, настоящее, будущее. Алматы: КазНУ, 2013, 244с.

11. E.Podolsky, F.Walter. Cryoseismology. Reviews of Geophysics. 2016. 708-758. 10.1002/2016RG000526.

12. F.Nansen, Fhartest North, vol.2, 1897, Harper and Brothers Publ., New York.

13. Adams R.D., Antarctic earthquakes, Nature, 331,665. 1988.

14. Adams R.D., A.A. Hughes, B.M.Zhang. (1985) A confirming earthquake in continental Antarctica, Geophys. J.R.Astron. Soc., 81, 489-492.

15. Adams R.D. (1969). Small earthquakes in Victoria Land, Antarctica. Nature, 224, 255-256.

16. Ekström G., M.Nettles and G.A.Abers (2003). Glacial earthquakes, Science, 302 (5645), 622-624, doi:10.1126/science.1088057.

17. Ekström G., M.Nettles and V.C.Tsai (2006), Seasonality and increasing frequency of Greenland glacial earthquakes, Science, 311(5768), 1756-1758, doi:10.1126/science.1122112.

18. Larose E., et al. (2015) Environmental seismology: What can we learn on earth surface process with ambient noise? J.Appl.Geophys., 116, 62-74, doi:10.1016/j.jappgeo.2015.02.001.

19. Tsai V.C. and G.Ekström (2007). Analysis of glacial earthquakes, J.Geophys. Res., 112, F03S22, doi:10.1029/2006JF000596.

20. А.В.Федоров, В.Э.Асминг, С.В.Баранов, А.Н.Виноградов, З.А.Евтюгина, В.А.Горюнов. Сейсмологические наблюдения за активностью ледников архипелага Шпицберген. Вестник МГТУ, том 19, №1/1, 2016г. с.151-159.

21. А.В.Федоров, В.Э.Асминг. Низкочастотные землетрясения архипелага Шпицберген // Комплексные исследования природы Шпицбергена // Материалы международной научной конференции. Мурманск, 1–3 ноября, 2012г. М., 2012. Вып.11. С.249-253.

22. A.Köhler, Ch.Nuth, J.Kohler, E.Berthier, C.Weidle, J.Schweitzer. A 15-year record of frontal glacier ablation rates estimated from seismic data. Geophysical Research Letters. 43(23), 12155-12164, doi.org/10.1002/2016GL070589

23. A.Köhler, Ch.Nuth, J.Schweitzer, C.Weidle, S.Gibbons. Regional passive seismic monitoring reveals dynamic glacier activity on Spitsbergen, Svalbard. Polar Research, Vol 34, 26178, 19 pp, doi:10.3402/polar.v34.26178

24. A.Köhler, M.Pętlicki, Pierre-Marie Lefeuvre, G.Buscaino, Ch.Nuth, Ch.Weidle. Contribution of calving to frontal ablation quantified from seismic and hydroacustic observations calibrated with lidar volume measurements. The Cryosphere, 13, 3117–3137, doi.org/10.5194/tc-13-3117-2019

25. A.Köhler, V.Maupin, Ch.Nuth, Ward Van Pelt. Characterization of seasonal glacial seismicity from a single-station on-ice record at Holtedahlfonna, Svalbard. Annals of Glaciology. 2019, 60 (79), 23-36, doi.org/10.1017/aog.2019.15

26. D.Tetzner Ivovich. Crio-sismología: Qué pasa con los glaciares cuando tiembla? 2021. //glaciarschilenos.org.

27. Kanao, M. (2018a). A Decade of Advances in Cryoseismology. In Polar Seismology – Advances and Impact. IntechOpen.

28. Kanao, M. (2018b). A New Trend in Cryoseismology: A Proxy for Detecting the Polar Surface Environment. Polar Seismology – Advances and Impact, 75.

29. O.Lamb, J.Lees, L.Marin, J.Lazo, A.Rivera, M.Shore, S.Lee. Investigating potential icequakes at Llaima volcano, Chile. // Volcanica. 2020. Chile. P.29-42.

30. E.Podolskiy, K.Fujita, S.Sunako, A.Tsushima, R.Kayastha. Nocturnal Thermal Fracturing of a Himalayan Debris-Covered Glacier Revealed by Ambient Seismic Noise. // Geophysical Research Letters. 10.1029/2018. P.9699-9709.

31. Colgan, W., Rajaram, H., Abdalati, W., McCutchan, C., Mottram, R., Moussavi, M. S., & Grigsby, S. (2016). Glacier crevasses: Observations, models, and mass balance implications. Reviews of Geophysics, 54(1), 119–161. https://doi.org/10.1002/2015RG000504

32. Cook, J. M., Hodson, A. J., & Irvine-Fynn, T. D. L. (2016). Supraglacial weathering crust dynamics inferred from cryoconite hole hydrology. Hydrological Processes, 30(3), 433–446. https://doi.org/10.1002/hyp.10602

33. Sakai, A., & Fujita, K. (2017). Contrasting glacier responses to recent climate change in high-mountain Asia. Scientific Reports, 7(1), 13717. https://doi.org/10.1038/s41598-017-14256-5

34. Усупаев Ш.Э., Асминг В.Э., Шаршебаев А.К., Алтынбек уулу Т., Рахматилла уулу З., Анаркулов Б.А. О землетрясениях гляциотектонического характера горных стран на примере ледника Энгилчек в бассейне реки Сары-Джаз Кыргызского Тянь-Шаня //Известия ВУЗов Кыргызстана, № 12, 2019. С. 40–49.

35. Михайлова Н.Н., Комаров И.И. Ледниковые землетрясения Центрального Тянь-Шаня / Н.Н. Михайлова, И.И. Комаров / Вестник НЯЦ РК. - 2009 - Вып 3. С. 120–126.