РАДИОНУКЛИДТІК ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДЫҢ ҚҰРҒАҚ АЙРАУЫҚТЫҢ (CALAMAGROSTIS EPIGEJOS) ЦИТОГЕНЕТИКАЛЫҚ ПАРАМЕТРЛЕРІНЕ ӘСЕРІН БАҒАЛАУ

Мақалада Семей сынақ полигонының Дегелең тау жотасында өсетін құрғақ айрауықтың (Сalamagróstis epigéjos) цитогенетикалық көрсеткіштеріне радионуклидтік және химиялық ластанудың әсерін зерттеу нәтижелері келтірілген. Ионды сәуле шығарудың және өсімдіктердегі химиялық элементтердің шоғырлануының біріктірілген әсері анықталды. Сәуле шығару дозасы 5,0·10⁻⁶ бастап 2,5·10⁻⁵ Гр/сағ-қа дейін ұлғайған кезде болмашы өзгерістер – құрғақ айрауық (Сalamagróstis epigéjos) тұқымының өскіндерінің меристемалық тамырларында аберрантты жасушаларының жиілігінің жоғарылауы байқалады, алайда барлық өзгерістер дәлсіздік шегінде орын алады. Зерттеліп жатқан өсімдіктерде ШРШ жоғарылауы Cr, Mn, Li, Fe сияқты элементтердің шоғырлануы олардың құрамы ұлғайған кезде аберрантты жасушалар жиілігінің белгілі бір өзгерістері байқалады. Жалпы, аберрантты жасушалардың максималды жиілігі шамамен 8,8% құрайды. Сонымен қатар, өсімдіктерде хромосомалық бұзылулардың хромосомалық, хроматидтік және геномдық түрлері анықталды.

1. Семипалатинский испытательный полигон. Создание, деятельность, конверсия / кол. авторов под рук. В.С. Школьника. – Алматы: Казахстан. – 2003.

2. Геохимический фон СИП. Микроэлементы в почвах участков, прилегающих к горному массиву Дегелен / А.А. Амиров, С.Н. Лукашенко, С.Б. Субботин, В.Д. Кириллов, В.П. Солодухин, Н.М. Бердинова, Д.А. Желтов // Актуальные вопросы радиоэкологии Казахстана: Вып. 2 Сборник трудов Института радиационной безопасности и экологии за 2007–2009 гг. – Павлодар: Дом печати. – 2010. – С. 451–460.

3. Под редакцией Лукашенко С.Н., Сборник трудов Института радиационной безопасности и экологии за 2007–2009 гг. ДГП Институт радиационной безопасности и экологии РГП НЯЦ РК. – 2010, – С. 451–460.

4. Шакенов Е.З и др. Пространственное распределение химических элементов в водотоке штольни 504 площадки «Дегелен» // Известия Томского политехнического университета. Инженеринг георесурсов. – 2020. – Т. 331. – № 9. – С. 70–83.

5. Факторы формирования загрязнения тяжелыми металлами припортальных участков площадки «Дегелен» / А.А. Амиров, С.Н. Лукашенко // Актуальные вопросы радиоэкологии Казахстана: Сборник трудов Национального ядерного центра Республики Казахстан за 2011 г. – Павлодар: Дом печати. – 2011. – Вып. 3. – Т. 2. – С. 295–317.

6. Активность радионуклидов в объемных образцах. Методика выполнения измерений на гамма-спектрометре: МИ 2143-91; МИ 5.06.001.98 РК. – Алматы. – 1998. – 18 с.

7. Методика измерения активности радионуклидов с использованием сцинтилляционного бета-спектрометра с программным обеспечением «Прогресс». – Менделеево. – 2004. – 20 с.

8. Методика определения содержания искусственных радионуклидов плутония-(239+240), стронция-90 в объектах окружающей среды. – Алматы. – 2010. – 25 с.

9. Подготовка проб для элементного анализа методом автоклавного разложения. Рабочая инструкция. РИ 03- 02-03 (А). Курчатов: ИРБЭ НЯЦ РК. – 2014. – 12 с.

10. Рабочая инструкция. Проведение элементного анализа проб растений методом масс-спектрометрии с индуктивно связанной плазмой на масс-спектрометре ELAN 9000. – Курчатов. – 2018. – 25 с.

11. Environmental Protection: the Concept and Use of Reference Animals and Plants. 208. ICRP 108.

12. Паушева З. В. Практикум по цитологии растений. – М.: Колос. – 1980. – 225 с.

13. Кабата-Пендиас. А. Микроэлементы в почвах и растениях / А. Кабата-Пендиас, Х. Пендиа [пер. с англ.]. – М.: Мир. – 1989. – 439 с.

14. Добровольский С.В. Основы биогеохимии. / В.С. Добровольский / М.: Академия. –2003. – 400 с.

15. Geras’kin S., Evseeva T., Oudalova A. Plants as a tool for the environmental health assessment. Encyclopedia of Environmental Health. Second edition. Elsevier. – 2019. – Vol. 5. – P. 239–248.

16. Рупошаев А.Р. Цитогенетический эффект ионов тяжелых металлов на семена Crepis capilaris L // Генетика/ – 1976. – Т. 12. – №3. – С. 37–43.

17. Моссэ И.Б. О различной модифицируемости выхода точковых и структурных радиационных мутаций у эукариот // Радиобиология. – М.: Наука. – 1982. – Т. 22. – C. 329–333.