КӘДІМГІ ҮРМЕБҰРШАҚТЫҢ (PHASEOLUS VULGARIS) ӨТКІЗГІШ ТІНДЕРІНЕ Sr-90 ӘСЕРІН БАҒАЛАУ

Мақалада Sr-90 қарапайым үрмебұршақтың (Phaseolus vulgaris) өткізгіш тіндеріне модельдік тәжірибе жағдайында өсірілген 3 ұрпақтағы әсерін зерттеу нәтижелері келтірілген. Вегетациялық кезеңде үрмебұршақтың әр буыны үшін ішкі және сыртқы сәулеленудің сіңірілген дозасының қуаты сәйкесінше орта есеппен 9,5·10⁻¹ Гр және 1,7·10⁻⁴ Гр болды. Үрмебұршақтың қатарынан 3 ұрпағындағы өткізгіш тіндердің қалыңдығы азаю қатарымен құбылады: 1-ші буын > 2-ші буын > 3-ші буын ≥ бақылау тобы (p<0,05). Бірге, үрмебұршақтың 3 буынында сабақ пен жапырақтың өткізгіш тіндерінің қалыңдығының белгіленген өсуі стресске қарсы жауабы болып табылады және биологиялық ұйымдастыру тіндік деңгейінде гомеостазды сақтауға бағытталған. Алынған заңдылықтар өсімдіктердің Sr-90 радионуклидімен топырақтың жоғары ластану деңгейіне бейімделу механизмдерін сипаттайды. 

1. Des Marais D. L., Hernandez K. M., Juenger T. E. Genotype-by-environment interaction and plasticity: Exploring genomic responses of plants to the abiotic environment // Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics. – 2013. – Vol. 44, No. 1. – P. 5–29.

2. Leng G., Huang M. Crop yield response to climate change varies with crop spatial distribution pattern // Scientific Reports. – 2017. – Vol. 7, No. 1. – P. 1–10. https://doi.org/10.1038/s41598-017-01599-2

3. Гуща Н. И. Влияние хронического облучения на адаптивный потенциал растений // Радиационная биология. Радиоэкология. – 2002. – № 2. – С. 155–157.

4. Корогодин В.И. Проблемы пострадиационного восстановления. – М.: Атомиздат, 1966. – 228 с.

5. Спирин Д. А. Радиоэкологический сдвиг в фитоценозах и возможный критерий его прогнозирования // Экология. – 1988. – No. 4. – С. 25–29.

6. Kunduzbayeva A.Y., Lukashenko S.N., Kabdyrakova A.M., Larionova N.V., Magasheva R.Y., Bakirova G.A. Speciation of 137Cs, 90Sr, 241Am, and 239+240Pu artificial radionuclides in soils at the Semipalatinsk test site // Journal of Environmental Radioactivity. – 2022. – Vol. 249. – P. 106867. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2022.106867

7. Уткина И. А. Ботаническая микротехника. Руководство к практическим занятиям. – Екатеринбург: Издво Уральского унив-та, 2001. – 58 с.

8. Методика определения содержания искусственных радионуклидов плутония-(239+240), стронция-90 в объектах окружающей среды. – Алматы. – 2010. – 25 с.

9. Активность радионуклидов в объемных образцах. Методика выполнения измерений на гамма-спектрометре: МИ 2143-91; МИ 5.06.001.98 РК. – Алматы. – 1998. – 18 с.

10. Плохинский Н. А. Биометрия. – М.: МГУ, 1970. – 367 с.

11. Шестаков Ю. Г. Математические методы в геологии. – Красноярск: Изд-во КГУ, 1988. – 208 с.

12. ICRP Environmental Protection: the Concept and Use of Reference Animals and Plants ICRP Approved by the Commission in October. Publication. – 2008. – 108 р.

13. Minkenova K. S. Cytogenetic effects in crested hairgrass from a site where tests of military radioactive substances were conducted at the Semipalatinsk test // Biology Bulletin. – 2020. – Vol. 47, No. 12. – P. 1637–1650.

14. Котеров А. Н. Малые дозы и малые мощности доз ионизирующей радиации: регламентация диапазонов, критерии их формирования и реалии ХХI века // Медицинская радиология и радиационная безопасность. – 2009. – № 3. – С. 5–26.

15. / Caplin N., Willey N. Ionizing radiation, higher plants, and radioprotection: From acute high doses to chronic low doses // Frontiers in Plant Science. – 2018, No. 9. – P. 1– 20. https://doi.org/10.3389/fpls.2018.00847

16. de Micco V., Arena C., Pignalosa D., Durante M. Effects of sparsely and densely ionizing radiation on plants // Radiation and Environmental Biophysics. – 2011. – Vol. 50. – P.1–19. https://doi.org/10.1007/s00411-010-0343-8

17. Gudkov S. V., Grinberg M. A., Sukhov V., Vodeneev V. Effect of ionizing radiation on physiological and molecular processes in plants // Journal of Environmental Radioactivity. – 2019. – Vol. 202. – P. 8–24. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2019.02.001

18. Mittler R. Oxidative stress, antioxidants and stress tolerance // Trends in Plant Science. – 2002. – Vol. 7(9). – P. 405–410.

19. Borzouei A., Kafi M., Khazaei H., Naseriyan B., Majdabadi A. Effects of gamma radiation on germination and physiological aspects of wheat (Triticum aestivum l.) seedlings // Pakistan Journal of Botany. – 2010. – Vol. 42. – P. 2281–2290.

20. Zhu J.-K. Abiotic Stress Signaling and Responses in Plants // Cell. – 2016. – Vol. 67, No. 2. – P. 313–324. https://doi.org/10.1016/j.cell.2016.08.029

21. Scheffer M., Bascompte J. Early-warning signals for critical transitions // Nature. – 2009. – Vol 461. – P. 53– 59. https://doi.org/10.1038/nature08227

22. Чиркова Т. В. Физиологические основы устойчивости растений. – СПб: Изд-во СПб. ун-та., 2002. – 244 с.

23. Курсанов А. Л. Транспорт ассимилятов в растении. – М.: Наука, 1976. – 646 с.

24. Shimalina N. S., Pozolotina V. N., Orekhova N. A. Stress memory in two generations of Plantago major from radioactive and chemical contaminated areas after the cessation of exposure // International Journal of Radiation Biology. – 2023. – Vol. 99, No. 8. – P. 1228–1238. https://doi.org/10.1080/09553002.2023.2146232