СЕМЕЙ СЫНАҚ ПОЛИГОНЫ ТОПЫРАҚТАРЫНДА РАДИОНУКЛИДТЕРДІҢ ТІГІНЕН ТАРАЛУЫ

Мақалада Семей сынақ полигоны топырағындағы негізгі ұзақ өмір сүретін ¹³⁷Cs, ²⁴¹Am, ⁹⁰Sr және ^239+240Pu техногендік радионуклидтерінің вертикалды таралу сипаты қарастырылған. Радионуклидтік ластанудың әр түрлі сипаты бар учаскелер қаралды – «Тәжірибе даласы» сынақ алаңында ядролық және термоядролық қаруға жер үсті сынақтарын жүргізу орындары, Семей сынақ полигоны аумағының шегінде іздер түріндегі радиоактивті түсулер, «4а» сынақ алаңында орналасқан әскери радиоактивті заттектерді сынау учаскелері, «Дегелең» сынақ алаңының сынақ штольняларынан радиоактивті-ластанған су ағындарымен жанасқан шалғынды экожүйелер учаскелері, тікелей ядролық және термоядролық қаруларға сынақтар жүргізілмеген полигонның шартты «фондық» аумақтары. Зерттеу барысында зерттелетін радионуклидтердің көрсетілген учаскелердің топырақтарындағы тереңдігі бойынша таралу сипатындағы айырмашылықтар анықталды. Айырмашылықтар радионуклидтік ластанудың пайда болу сипатына және топырақтың физика-химиялық қасиеттері, ылғалдандыру режимі, адам іс-әрекеті және т.б. сияқты абиотикалық және биотикалық факторлардың болуына байланысты. Алынған деректер негізінде бұрынғы Семей сынақ полигонының топырақ жамылғысында радионуклидтердің вертикалды таралуын зерттеуді оңтайландыруға бағытталған ұсыныстар әзірленді. Атап айтқанда, мұндай зерттеулер жүргізу кезінде топырақты топырақ түріне жіктеп, зерттеуді 30 см тереңдікке дейін шектеу жеткілікті екендігі анықталды.

1. Nazarbayev, N. A., Shkolnik, V. S., Batyrbekov, E. G., Berezin, S. A., Lukashenko, S. N., Skakov, M. K., Vyaznikovtsev, V., & Hollingsworth, S. (2017). Scientific, technical and engineering work to ensure the safety of the former Semipalatinsk Test Site. Worldwide Promedia.

2. Matuschenko, A. M., Tsyrkov, G. A., Chernyshov, A. K., Dubasov, Y. V., Krasilov, G. A., Logachev, V. A., Smagulov, S. G., Tsaturov, Y. S., & Zelentsov, S. A. (1998). Chronological list of nuclear tests at the Semipalatinsk Test Site and their radiation effects. Nuclear Tests, 89–97. https://doi.org/10.1007/978-3-642-58776-4_3

3. Lukashenko, S., Kabdyrakova, A., Lind, O. C., Gorlachev, I., Kunduzbayeva, A., Kvochkina, T., Janssens, K., De Nolf, W., Yakovenko, Y., & Salbu, B. (2020). Radioactive particles released from different sources at the Semipalatinsk Test Site. Journal of Environmental Radioactivity, 216, 106160. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2020.106160

4. Kabdyrakova, A. M., Lukashenko, S. N., Mendubaev, A. T., Kunduzbayeva, A. Y., Panitskiy, A. V., & Larionova, N. V. (2018). The distribution of artificial radionuclides in particle-size fractions of soil in fallout plumes of nuclear explosions. Journal of Environmental Radioactivity, 186, 45–53. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2017.09.022

5. Baklanova, Y. V., Umarov, M. A., Dyuisembaeva, M. T., & Lukashenko, S. N. (2020). 90Sr/137Cs ratios in soil of epicentral zones of the ‘Experimental Field’ testing site of the Semipalatinsk Test Site. Journal of Environmental Radioactivity, 213, 106103. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2019.106103

6. Kashirsky, V., Shatrov, A., Zvereva, I., & Lukashenko, S. (2020). The development of a technique for studying 241Pu/241Am activity ratio in the soil of the main Semipalatinsk Test Site areas. Journal of Environmental Radioactivity, 216, 106181. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2020.106181

7. Subbotin, S. B., Aidarkhanov, A. O., Romanenko, V. V., Krivitskiy, P. Y., Umarov, M. A., Monaenko, V. N., Lyakhova, O. N., Shatrov, A. N., Suprunov, V. I., & Kitamura, А. (2020). The development of measures for limiting negative impacts of the ‘Аtomic Lake’ on the public and environment. Journal of Environmental Radioactivity, 223–224, 106389. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2020.106389

8. Panitskiy, A. V., & Lukashenko, S. N. (2015). Nature of radioactive contamination of components of ecosystems of streamflows from tunnels of Degelen Massif. Journal of Environmental Radioactivity, 144, 32–40. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2015.02.021

9. Minkenova, K. S., Baigazinov, Z. A., Geras’kin, S. A., & Perevolotsky, A. N. (2020). Cytogenetic effects in crested hairgrass from a site where tests of military radioactive substances were conducted at the Semipalatinsk Test Site. Biology Bulletin, 47(12), 1637–1650. https://doi.org/10.1134/s1062359020120067

10. Ivanov Yu.A., Levchuk S.E., Kireev S.I. et al. Mobility of radionuclides of Chernobyl nuclear power plant emissions in soils of alienated territories // Nuclear Physics and Power Engineering 2011. Vol. 12. No. 4. pp. 375–384. (in Ukrainian)

11. Silantyev A.N., Shkuratova I.G., Bobovnikova Ts.I. Vertical migration in the soil of radionuclides that fell out as a result of the Chernobyl accident // Atomic Energy. 1989. vol. 66. No. 3. pp. 194–197.

12. Ramzaev V.P., Barkovsky A.N., Varfolomeeva K.V. Vertical distribution of 137Cs in sod-podzolic sandy soil in meadows and forests of the Bryansk region in 2015-2016. // Radiation hygiene. 2019. Vol. 12. No. 3. pp. 27-41. (in Russian)

13. Arastovich T.V. Influence of soil properties on the process of vertical migration of radionuclides // Izv. The National Academy of Sciences of Belarus. Series of agricultural sciences. 2004. No. 2. pp. 23–25. (in Russian)

14. Anisimov V.S. Influence of the form of emergency fallout and physico-chemical properties of soils on the mobility of 137Cs in the “soil-plant” system in the 30-kilometer zone of the Chernobyl NPP: Dissertation Candidate of Biological Sciences. Obninsk, 1995. 140 p. (in Russian)

15. Anisimov V.S., Sanzharova N.I., Aleksakhin R.M. On the forms of finding and vertical distribution of 137Cs in soils in the Chernobyl accident zone // Soil Science. 1991. No. 9. pp. 31–40. (in Russian)

16. Sanzharova N.I., Kotik V.A., Arkhipov A.N. et al. Quantitative parameters of vertical migration of radionuclides in soils on meadows of various types // Radiation Biology. Radioecology. 1996. Vol. 36. No. 4. pp. 488– 497. (in Russian)

17. Kuznetsov V.K. et al. Horizontal and vertical migration of 137Cs in slope landscapes // Radiation Biology. Radioecology. 2009. No. 3. pp. 282–290. (in Russian)

18. Kuznetsov V.K., Spiridonov S.I., Ivanov V.V., etc. Dynamics of 137Cs distribution in the soil profile of virgin chernozems // Agrochemical Bulletin 2020. No. 4. pp. 12– 15. (in Russian)

19. Anisimov V.S., Sanzharova N.I., Aleksakhin R.M. Migration of 137Cs in soils with gravitational moisture flow // Report of the Russian Academy of Agricultural Sciences. 1994. No. 1. pp. 24–26. (in Russian)

20. Larionova NV, Panitskiy AV, Kunduzbayeva AYe, Kabdyrakova AM, Ivanova AR, Aidarkhanov АO. Nature of radioactive contamination in soils of the pine forest in the territory adjacent to Semipalatinsk test site. Internatuinal Journal of Radiation Research. 2021 Jan 1;19(1):113–20. https://doi.org/10.29252/IJRR.19.1.113

21. Panitskiy A, Lukashenko S, Magasheva R (2016) Peculiarities of Vertical Distribution of Radionuclides in Soils of Conventially-Background Territories of the Former Semipalatinsk Test Site. Radiation Biology. Radioecology, 56: 623–638. (in Russian)

22. Measurement technique on a gamma spectrometer. The activity of radionuclides in bulk samples. MI2143–91: MI 5.06.001.98 RK. Almaty; 1998. p.18/ (in Russian)

23. STP 17.66-92. Plutonium-238,239,240. A radiochemical method of extraction from soil samples and specimen preparation for α-spectrometric measurements. Standard of the enterprise. The complex system of developing quality management. – Introduction. 1993-01-02. – St. Petersburg: SPA ‘V.G. Khlopin Radium Institute’, 1993. – p. 10.

24. The methodology for determining the content of artificial radionuclides of plutonium - (239 + 240), strontium - 90 in the objects of the fumigating medium (soils, ground, bottom sediments and plants) KZ.07.00.01239-2010

25. Kunduzbayeva, A.Ye. Speciation of 137Cs, 90Sr, 241Am, and 239+240Pu artificial radionuclides in soils at the Semipalatinsk test site / A.Ye. Kunduzbayeva, S.N. Lukashenko, A.M. Kabdyrakova, N.V. Larionova, R.Yu. Magasheva, G.A. Bakirova // Journal of Environmental Radioactivity. – 2022. - Vol. 249(1–2): 106867. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2022.106867 (ISSN 0265-931X)

26. Kunduzbayeva A.E. Speciation of 90Sr in the soils of the test site of combat radioactive substances at the Semipalatinsk test site. / A.E. Kunduzbayeva, A.M. Kabdyrakova, S.N. Lukashenko, N.V. Larionova // Modern problems of science and education. – 2016. – № 4; URL: http://www.science-education.ru/article/view?id=25081. (in Russian)

27. Subbotin, S.B., Dubasov, Y.V. Radioactive contamination of water of the Degelen mountain massif. Radiochemistry 55, 647–654 (2013).

28. Panitsky A.V. Features of agricultural production at the Degelen site Semipalatinsk test site // dissertation for the degree of candidate of biological Sciences. – Obninsk, 2013, 146 p.