СЕМЕЙ СЫНАҚ ПОЛИГОНЫНЫҢ АУМАҒЫНДА ТАБИҒИ ЖАҒДАЙДА ӨМІР СҮРЕТІН СІБІР ЕЛІГІ ҮШІН (CAPREOLUS PYGARGUS PAL., 1771) РАДИОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАТЕРДІ БАҒАЛАУ

Мақалада Сібір еліктерінің табиғи популяциясындағы дозалық жүктемелерді бағалау нәтижелері келтірілген (Capreolus pygargus Pal., 1771), Семей сынақ полигонының аумағында тұрады. ССП-ның «шартты-фондық» аумағында мекендейтін еліктер үшін дозаның есептелген күтілетін қуаты тәулігіне 3,7 мкГр-ден аспайды, ал ССП-дағы іздер түріндегі радиоактивті түсулер орын алған аумақта мекендейтін еліктер үшін тәулігіне 150 мкГр-ден аспайды. Дозаның негізгі бөлігі ⁹⁰Sr изотопынан ішкі сәулелену арқылы қалыптасады. Жануарлардың әртүрлі түрлерінің өкілдерінің созылмалы сәулелену дозасының қуатына байланысты биотадағы радиациялық әсерлер шкаласына сәйкес ССП «шартты-фондық» аумақтары үшін есептелген дозасы табиғи радиациялық фонға сәйкес келеді. ССП-дағы іздер түрінде радиоактивті түсулер орын алған аумақта күтілетін доза цитогенетикалық әсерлердің шамалы ұлғаюының және сезімтал омыртқалылардың түрлерін ынталандырудың пайда болу шегіне жетуі мүмкін. Шығарылған референттік деңгейлер жиынтығына сәйкес, ССП-ның «шартты-фондық» аумақтарында мекендейтін еліктерге есептелген доза табиғи радиациялық фонға сәйкес келеді, ал ССП-да іздер түрінде радиоактивті түсу орын алған аумақта мекендейтін еліктерге есептелген дозаларда әсерлердің пайда болу ықтималдығы өте төмен. Өз кезегінде, ССП техникалық алаңдарының аумағында, ең консервативті сценариймен, мүмкін болатын ең жоғары дозалар тәулігіне 1,6·10⁴–1,7·10⁷ мкГр шегінде өзгеруі мүмкін. Өлімге алып келетін сәуле ауруының пайда болуына дейін әсерлердің кең ауқымының пайда болу («Тәжірибе даласы», «4» және «4А» техникалық алаңдарында) қаупі бар. Түрлі әсерлердің туындау қатерінің қауіптілігі бойынша зерттелетін аумақтарды келесі кему қатарында орналастыруға болады: ӘРЗ («4» және «4А») сынақ алаңдары > «Тәжірибе даласы» алаңы > «Дегелең» алаңы > «Балапан» алаңы > «Сары-Өзен» алаңы > ССП-дағы іздер түріндегі радиоактивті түсу орын алған аумақтар > ССП-дағы іздер мен сынақ алаңдары түріндегі радиоактивті түсулер болмаған аумақтар.

1. Matuschenko, A.M. Chronological List of Nuclear Tests at the Semipalatinsk Test Site and Their Radiation Effects / A.M. Matuschenko, G.A. Tsyrkov, A.K. Chernyshov and [et al]. // Nuclear Tests. – 1998. – P. 89–97.

2. Larionova, N.V. Transfer of radionuclides to plants of natural ecosystems at the Semipalatinsk Test Site / N.V. Larionova, S.N. Lukashenko, A.M. Kabdyrakova, A.Ye. Kunduzbayeva, A.V. Panitskiy, A.R. Ivanova // Journal of Environmental Radioactivity. – 2018. –Vol. 186. – P. 163–70. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2017.09.006

3. Ларионова Н. В. Оценка влияния индивидуальных биологических особенностей растений на содержание отдельных химических элементов и радионуклидов / Н. В. Ларионова, Т. Е. Кожаханов, А. Р. Иванова // Вестник НЯЦ РК. – 2020. – Вып. 2 (82). – С. 160–166. https://doi.org/10.52676/1729-7885-2020-2-160-166

4. Panitskiy A.V. Nature of radioactive contamination of components of ecosystems of streamflows from tunnels of Degelen massif / Panitskiy A.V., Lukashenko S.N. // Journal of Environmental Radioactivity. – 2015. – P. 32–40. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2015.02.021

5. Кабдыракова А.М. Распределение искусственных радионуклидов по агрегатным фракциям почв в районе проведения подземных ядерных испытаний в скважинах на площадке «Балапан» / А.М. Кабдыракова, А.Т. Меньдубаев // Вестник НЯЦ РК. – 2019. – №4. – С. 131–141. https://doi.org/10.52676/1729-7885-2019-4-131-141

6. Kabdyrakova A.M. Distribution of artificial radionuclides in particle-size fractions of soil on fallout plumes of nuclear explosions / A.M. Kabdyrakova, S.N. Lukashenko, A.T. Mendubaev, A.E. Kunduzbayeva, A.V. Panitskiy, N.V. Larionova // Journal of Environmental Radioactivity. – 2018. – Vol. 186. – P. 45–53. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2017.09.022

7. Panitskiy A.V. 137Cs and 90Sr in lizards of Semipalatinsk test site / A.V. Panitskiy, S.N. Lukashenko, N.Zh. Kadyrova // Journal of Environmental Radioactivity. – 2017. – Vol. 166 P1. – P. 91–96. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2016.04.034

8. Panitskiy, A.V. Vertical distribution of radionuclides in soils of Semipalatinsk test site / A.V. Panitskiy, A.E. Kunduzbayeva, S.A. Baygazy // NNC RK Bulletin. – 2022. – Issue3 (91). – P. 31–38. https://doi.org/10.52676/1729-7885-2022-3-31-38

9. Panitskiy, A.V. 137Cs in the organisms of mouse-like rodents inhabited the area of nuclear weapon testing / A.V Panitskiy, N.Zh. Kadyrova, A.B. Bazarbaeva, T.N. Tuleubaeva // NNC RK Bulletin. – 2022. – No. 4 (92). – P. 51–55. https://doi.org/10.52676/1729-7885-2022-4-51-55

10. Panitskiy A., Bazarbaeva A., Baigazy S., Alexandrovich I., Larionova N. Radioecological characteristics of Siberian roe deer (Capreolus pygargus Pal., 1771) inhabiting locations of nuclear weapon tests // PLoS ONE. – 2024. – Vol. 19(9): e0308518. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0308518

11. Комплексное радиоэкологическое обследование Семипалатинского испытательного полигона: / Э.Г. Батырбеков, А.О. Айдарханов, В.А. Витюк и др. – Курчатов: Институт радиационной безопасности и экологии РГП НЯЦ РК, 2021. – 340 с.

12. Nazarbayev NA, Shkolnik VS, Batyrbekov et al. Scientific, Technical and Engineering Work to Ensure the Safety of the Former Semipalatinsk Test Site London, 2017 304 p. III 290 ISBN 978-90-827148-1-4

13. Бахтин М.М. О некоторых признаках индикации состояния природной среды Семипалатинского полигона // Вестник НЯЦ РК. – 2002. – Вып. 3. – С. 68,

14. Сейсебаев А.Т. Хирономиды (Diptera, chironomidae) как возможные биоиндикаторы экологического состояния водоемов / Сейсебаев А.Т., Бахтин М.М. // Вестник НЯЦ РК. – 2002. – Вып. 3. – С. 72.

15. Минкенова, К. С. Цитогенетические изменения тонконога (koeleriagracilispers), произрастающего в местах испытания боевых радиоактивных веществ на Семипалатинском испытательном полигоне / К. С. Минкенова, Ж. А. Байгазинов, С. Н. Лукашенко, А. Н. Мамырбаева, К. С. Каримбаева. // Радиоэкология. Радиобиология. – М.: 2017.

16. Кадырова Н.Ж., Жапбасов Р.Ж. Радиобиологические и цитогенетические аспекты последствий хронического воздействия ионизирующих излучений Семипалатинского испытательного полигона на природные популяции растений и животных» // Монография, Павлодар, 2019, 312 с.

17. Минкенова К.С. Цитогенетические эффекты у тонконога тонкого с площадки, где проводили испытания боевых радиоактивных веществ на Семипалатинском испытательном полигоне / К.С. Минкенова, Ж.А. Байгазинов, С.А. Гераськин, А.Н. Переволоцкий // Радиационная биология. Радиоэкология. Москва. – 2020. – Т. 60. – № 3. – С. 249–264. https://doi.org/10.31857/S0869803120030078

18. Бахтин М.М. Цитогенетическое изучение природных популяций хирономид (Diptera, Chironomidae) открытых водоемов бывшего СИП. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук, Радиобиология, Гидробиология, № б-179, 2002 год, Алматы.

19. Шатров, А.Н. Оценка дозовых нагрузок у природных популяций животных Cемипалатинского полигона / А.Н. Шатров, А.В. Топорова, Н.Ж. Кадырова, А.В. Паницкий, Р.Ж. Жапбасов // Астана медициналық журналы. – 2019. – № 2 (100). – С. 656-661.

20. Panitskiy, A. Bioaccumulation of radionuclides in hoofed animals inhabiting the Semipalatinsk Test Site / Andrey Panitskiy, Asem Bazarbaeva, Symbat Baigazy, Yelena Polivkina, Ivan Alexandrovich, Mariya Abisheva // PLOS ONE. – 2023. – 16 p. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0294632

21. Beresford, N.A., M. Balonov, K. Beaugelin-Seiller, J. Brown, D. Copplestone, J.L. Hingston, J. Horyna, A. Hosseini, B.J. Howard, S. Kamboj, T. Nedveckaite, G. Olyslaegers, T. Sazykina, J. Vives i Batlle, T.L. Yankovich and C. Yu. An international comparison of models and approaches for the estimation of the radiological exposure of non-human biota // Appl. Radiat. Isot. – 2008. – Vol. 66(11). – P. 1745–1749. https://doi.org/10.1016/j.apradiso.2008.04.009

22. Практические рекомендации по вопросам оценки радиационного воздействия на человека и биоту. Под общей редакцией И.И. Линге и И.И. Крышева. – Москва. – 2015. – 265 с.

23. Environmental protection: the concept and use of Reference Animals and Plants // ICRP Publication 108, Annals of the ICRP. – 2008. – Vol. 38. – P. 4–6.

24. Крышев И.И., Сазыкина Т.Г. Радиационная безопасность окружающей среды: необходимость гармонизации российских и международных нормативно-методических документов с учетом требований федерального законодательства и новых международных основных норм безопасности ОНБ-2011. // Радиация и риск. – 2013. – Т. 22. – №1. – С. 47-61.

25. Кундузбаева А.Е., Осинцев А.Ю., Лукашенко С.Н., Магашева Р.Ю. Формы нахождения искусственных радионуклидов в почвах испытательной площадки боевых радиоактивных веществ // Актуальные вопросы радиоэкологии Казахстана [Сб. тр. Национального ядерного центра РК за 2011-2012 г.] / под рук. Лукашенко С.Н. – Павлодар: Дом печати, 2013. – Т. 2. – Вып. 4. – С. 167-180. – ISBN 978-601-7112-74-5.

26. Отчет по Республиканской бюджетной программе 036 «Развитие атомных и энергетических проектов», подпрограмма 101 «Обеспечение радиационной безопасности на территории Республики Казахстан», мероприятие 1 «Обеспечение безопасности бывшего Семипалатинского испытательного полигона» за 2021 год: Отчет (информационный) / Филиал «институт радиационной безопасности и экологии» РГП НЯЦ РК: рук. Работ Умаров М.А. – Курчатов, – Прил.: А, Б, В. – 5313 с.

27. Handbook of parameter values for the prediction of radionuclide transfer to wildlife. – Vienna: International Atomic Energy Agency, 2014. p.; 24 cm. – (Technical reports series, ISSN 0074–1914; no. 479) STI/DOC/010/479 ISBN 978–92–0–100714–8

28. Gomez-Ros, J.M., Prohl, G., Taranenko, V. Estimation of internal and external exposures of terrestrial reference organisms to natural radionuclides in the environment // J. Radiol. Prot. – 2004. – Vol. 24. – A79– A88.