Зерттеу барысында нейтрондық спектрлерді есептеудің жуық әдісі қарастырылды. Ол үшін баяулатқыштардағы нейтрондардың релаксациясы және әртүрлі релаксация ұзындығы есептелді. Бұл әдіс нейтрондық газдың температурасын, релаксация ұзындығын, эксперименттік түрде табылған нейтрон ағынының релаксация ұзындығы мен диффузия ұзындығын есептеуді ұсынады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы РМК «Атом энергиясы институты» филиалында 2020 жылдың басынан бастап осы уақытқа дейін «EAGLE» эксперименттік стендінің ақпараттық-басқару жүйесінің автоматты басқарудың ішкі жүйесін жаңғырту бойынша жұмыстар жүргізілуде. Осы жұмыстың аясында жеткізілім жиынтығында бірге жүретін Modbus Utility мамандандырылған бағдарламалық қамтамасыз етудің көмегімен сатып алынған жабдықтар құрастырылып жөнделді, кеңейту модульдері мен қоржындарына бастапқы теңшеу жүргізілді. Модульдерге деректерді қабылдауға және жіберуге арналған алгоритмдер, стендтік автоматика агрегаттарының (САА) жай-күйі туралы ақпараттарды беру және басқару экраны әзірленді. Осы жұмыстың нәтижесінде «EAGLE» эксперименттік стенд агрегаттарының жай-күйі туралы эксперименттік ақпаратты бақылау, тіркеу және бейнелеу үдерістері жетілдірілетін болады.

Бұл жұмыста біз Ni және Nd модификацияланған FeGa қорытпасының магнитостриктивті қасиеттерінің тығыздықтың функционалдық теориясын қолдана отырып компьютерлік модельдеу жүргіздік. Ni (Nd) допандарын қосқанда λ001 коэффициентінің эксперименттік түрде байқалатын төмендеуі (жоғарылауы) магнитостриктивті әсерді күшейту үшін жағдайға қарағанда допант атомының бірінші және екінші координациялық сфераларындағы темір атомдары арасындағы химиялық байланыстың антибонды сипатының жоғарылауымен (төмендеуімен) байланысты екендігі көрсетілген. галлий қолданылды. FeGa қорытпасының электрондық құрылымы теориялық тұрғыдан тығыздықтың функционалды теориясының әдістерін қолдана отырып зерттеледі. Жұмыс легірлеуші элементтердің әртүрлі типтерін қолдану кезінде материалдың магнитостриктивті қасиеттерінің өзгеруіндегі айырмашылықты түсіндіруге бағытталған. Қызығушылықтың әсері қоспа атомының айналасындағы бірінші және екінші координациялық сфералардың темір атомдары арасындағы химиялық байланыс сипатының допант әсерінен өзгеруімен түсіндіріледі. Осы атомдар арасындағы электрондар орбитальдарының байланыс сипатының жоғарылауы магнитостриктивті эффекттің төмендеуіне, ал оның әлсіреуі кері әсерге әкеледі.

Жұмыста Семей сынақ полигонының (ССП) «Дегелең» алаңындағы штольнялардың орналасқан жерлеріндегі атмосфералық ауадағы тритийдің (3Н) құрамы бойынша деректер берілген. Тритийленген су (НТО) мен газтәрізді қосылулардың (НТ) «Дегелең» алаңы аумағының ауа ортасында да және оның шегінен тыс жерлердегі ауа ортасында да бар екендігі белгіленді.

Алынған деректердің негізінде «Дегелең» алаңы үлгісінде ауамен түсу кезіндегі персонал мен тұрғындарға түсетін дозалық жүктемедегі 3Н үлесі анықталды. Ауадағы 3Н шоғырлануы максималды жерлерде жұмыстар жүргізген кезде персоналға түсетін (ингаляциялық түсу) дозалық жүктемедегі 3Н үлесі 1% аспайтынды құрайтыны анықталды. «Дегелең» алаңынан тыс суда және ауада 3Н жоғары шоғырлануы бар ағынсулар орналасқан жерлерде шаруашылық қызметін жүргізген жағдайда 3Н тұрғындарға түсетін дозалық жүктемедегі үлесі шамамен 10% құрайды.

M₂Co_1−xV_xZ типіндегі Гейслер қорытпасының бірқатар қосылыстары (Z = Al, Ga) ab initio әдістерімен зерттелінді. Химиялық құрамына байланысты атомдардағы магниттік моменттің өзгеруі зерттелінді. Алынған нәтижелерді түсіндіру үшін иондарға зарядтың таралуына топологиялық талдау жасалынды. Магниттік қасиеттердің өзгеруі жүйеде иондардың заряд күйлерімен анықталатыны көрсетілген. Құрамындағы Al мен Ga қорытпаларының арасындағы айырмашылық – Ga иондарының ванадий концентрациясы жоғарылаған сайын олардың зарядын өзгерту мүмкіндігі.

Мақалада биоэкологияның қазіргі ғылыми кеңістігіндегі жетекші зерттеу саласы ретінде биологиялық дозиметрия ұғымы, оның мәні мен негізгі заңдылықтары ашылады. РҚЭИ – де өткізілетін биодозиметрияның жаңа зерттеулері туралы мәліметтер-«доза-әсер» қисығының прототипін апробациялау, базалық әдістемені жетілдіру (адамның перифериялық қанының лимфоциттеріндегі хромосомалық аберрацияларды талдау), Қазақстанның түрлі өңірлерінде хромосомалық аберрациялардың аялық стандартты жиілігі бойынша статистикалық деректерді жинақтау. Сондай-ақ, осы тақырыпты зерттеудің өзектілігі мен міндеттері көрсетілген. Қазақстанда биологиялық дозиметрия саласындағы зерттеулер тәжірибесіне шолу жүргізілді, оның ел ғылымының дамуы үшін маңызы белгіленді, сондай-ақ осы бағытта жүргізіліп жатқан даму перспективалары мен зерттеулер ашылды.

Мақалада никель негізіндегі жылуға төзімді қорытпаның үлгілерін жасау және композициялық жабындыны қолдану әдісі сипатталады. Берілген құрылымды Ni-Cr негізінде (20Х23Н18) жоғары температуралы қорытпалар алынды. Тәжірибелік құймаларды дайындау келесі операцияларды қамтиды: дайын қорытпаның өлшенген шихта дайындамасын қыздыру; 1600 °C температураға дейін қыздыру және металды вакуумда 10⁻²–10⁻⁴ Па балқыту; үлгіні металдың температурасы 1480–1530 °C температурада қалыпқа құю, қалып температурасы 950–1000 °C. Кристалдану дәйектілігі мен көлемінің биіктік бойынша үздіксіздігін, құрылымдық қабығының температуралық өрісін көрсететін құйма түзілу процесінің есептеулері мен математикалық моделі орындалды. Шығарылған математикалық модель құймаларды жасау кезінде балқыманы воронкаға тұрақты деңгейде құю керек екенін көрсетті: ыстыққа төзімді 20Х23Н18 қорытпа матрицасының дайындалған бетінде ішкі металл және сыртқы керамикалық қабаттары бар Cr/Al/Co + ZrO₂-Y₂O₃ екі қабатты жабудың ионды-плазмалық технологиясы ұсынылған.

Мақалада Семей сынақ полигоны (ССП) аумағындағы ядролық сынақтардан кейінгі алыс кезеңдегі Ертіс маңындағы қарағайлы орманның беткі топырақ қабаты мен орман төсемінің құрауыштарындағы жасанды радионуклидтердің құрамы мен таралуын зерттеу нәтижелері ұсынылған. Зерттеліп жатқан топырақтарда, сондай-ақ төсемнің минералды және органикалық құрауыштарындағы ¹³⁷Cs, ⁹⁰Sr, ²⁴¹Am, ^239+240Pu меншікті белсенділігінің минималды және максималды мәндері анықталды. Радионуклидтердің беткі топырақ қабатында және орман төсемінің құрауыштарында жинақталу қабілеті бойынша қатарлары қалыптастырылған. Орман төсенішінің құрауыштарындағы ¹³⁷Cs, ⁹⁰Sr, ²⁴¹Am, ^239+240Pu радионуклидтерінің құрамы мен оның қуаты арасында байланыс орнатылды.

Кориумның ерекшеліктерінің бірі қалдықты энергияның бөлуіңің бар болуы. Лава-Б қондырғысында қалдықты энергия бөлуді физикалық моделдеу әдісі ретінде инукциялық қыздыру әдісі қолданылады. Мақала Лава-Б қондырғысында кориумның ысттыққа тұрақты материлдармен өзара әсеріне тәжіртбелік зерттеулерді жүгізу кезінде оны инукциялық қыздыруға арналған. Мақалада индукциялық қызу жүйесінің тиімділігіне әсер етенін параметрлерді талдау нәтижелері берілген және қалдықты энергия бөлуді еліктеу қуаты мен тиімділігін арттыруға арналған тиімді жағдай анықталды. Жүргізілген жұмыстың нәтижесінде кориумда энергия бөлінуді және кориумда қалдықты энергияның бөлінуін физикалық моделдеу әдісі ретінде индукциялық қыздыру тиімділігін арттырудың қажетті жағдайлары туралы кейбір қорытындылар жасалды.

Қазақстан Республикасында радиоактивтік қалдықтармен (РАҚ), пайдаланылған ядролық отынмен (ПЯО) және ядролық материалдармен (ЯМ) айналысуға байланысты жұмыстарды орындау үдерісінде көліктік-буып-түю жиынтықтарын (КБЖ) сынауды жүзеге асырушы ұйымның жоқ болуы салдарынан Қазақстандық кәсіпорындар әртүрлі тағайындаудағы КБЖ-ны пайдалануға арналған рұқсаттарды алуда қиындықтарға ұшырайды. Бүгінгі күні бұл міндет төменде келтірілген тәсілдердің бірімен шешімін табады:

– КБЖ конструкциясына арналған рұқсат-сертификаттары шетелде рәсімделеді және сертификатты берген елдің аумағында оны алғаннан кейін, сертификат-рұқсаттардың ҚР аумағында қолданылуы таратылады;

– КБЖ-ны нормативтік-құқықтық актілердің (НҚА) қоятын талаптарынан босату. Бұл шешім үнемі қолданылмайды, өйткені тасымалданатын материалдың мөлшерін шектейді (мысалы, бір КБЖ-дағы бөлінетін материалдың массасы 400 граммнан артық емес, егер КБЖ-дағы әрбір жеке орамда бөлінетін ЯМ-ның 15 граммы болатын жағдайда) және тасымалданатын материалдардың барлығына қолданылмайды.

Егер жеке меншік КБЖ-ны сынау базасы болса, Қазақстан КБЖ-ны сертификаттау бойынша шетелдік көмектің қажеттілігінен босатылады. Стендтік кешен (зертхана) Қазақстанда КБЖ өндірісінің үдерісін тұйықтау бойынша жағдай жасауға мүмкіндік береді және әлемдегі осы қызмет нарығында бәсекелестік тудырады.

Мақалада ИГР реакторының нейтрондық спектрінің жылулықтан шапшаңға өзгіртуді қамтамасыз ететін нейтрон конвертері бар эксперименттік құрылғы қарастырылған [1]. Сәтті сынау өткізуі эксперименттік құрылғының жылулық күйін дәл еліктейтін және эксперименттің қауіпсіз жағдайларын негіздеуге мүмкіндік беретін бірқатар жылуфизикалық есептеулерді талап етеді. Мақалада нейтрон конвертері бар эксперименттік құрылғының жылулық күйі бойынша, отын элементтерінде ядролық бөліну энергиясын және құрастырымдық материалдарға лездік және кешікпелі гамма-сәулеленудің әсерін еліктейтін энергия шығарылуы есепке алынған, стационар емес есептер нәтижелері келтірілген.

ҚР ҰЯО РМК АЭИ филиалында «ВЧГ-135» эксперименттік стендінде коммерциялық жобалардың «Әртүрлі құрамдары бар кориум прототипінің қасиеттерін оқып зерттеу» ғылыми-техникалық бағдарлама тақырыбының аясында әртүрлі құрамдары бар кориум прототипін алу бойынша кіші масштабты эксперименттер жүргізіледі. Материалтану сынақтары бөлімінің базасында физика-механикалық қасиеттері, эксперименттік стендтерде жоғары температуралық эксперименттер процессінде алынатын кориум прототипі үлгілерінің фазалық және элементтік құрамы зерттелінеді.

Жұмыстың мақсаты «ВЧГ-135» эксперименттік стендте әртүрлі температураларда алынған кориумның фазалық құрамында цирконий мен диоксид уран негізінде қатты ерітінділерді анықтаудан тұрады. Негізгі міндеттердің бірі – фазалық құрамның компоненттері ретінде қатты ерітінділерді сипаттау тәсілін әзірлеу.

Мақалада сканерлейтін электрондық микроскопия (VEGA 3 LMH, TESCAN) мен дифрактометрия (Empyrean, PANalytical) әдістерін қолданумен кориум үлгілерінің құрылымдылық-фазалық сипаттамаларды зерттеу, тығыздығын анықтау нәтижелері мен әдістемесі келтіріледі.

Бұл жұмыста плазмалық-шоқтық қондырғыда карбидизациялау тәсілінің ерекшеліктерін анықтау үшін жүргізілген шоқтық-плазмалық разрядты қолдана отырып вольфрамның бетін карбидизациялау әдісін қарастырамыз. Іске асырылған әдістің айрықша ерекшелігі термоядролық қондырғыларды пайдалану кезінде беткі карбидизацияны тудыруы мүмкін процестерге жақындығы болып табылады. Бұл әдіс эксперименттің параметрлерін көрсетілген сипаттамалары бар нақты жабынды алу үшін өзгертуге мүмкіндік береді. Эксперименттік жұмыстарының нәтижесінде 1500 °С температурада ұсталу уақыты 600 с болғанда вольфрам жартылай карбиді W₂C, ал 3600 с уақытта вольфрам монокарбиді WC түзілетіндігі анықталды.

Мақалада эксперименттік құрылғы элементтерінің қуатын есептеу әдісі сипатталған, оның негізгі мақсаты ИГР термиялық нейтрондық ағынды түрлендіру болып табылады. Бұл әдістеме эксперименттік зерттеулерді жоспарлау кезеңінде сыналған құрылғылардың құрылымдық элементтерінде энергияның бөлінуі туралы мәліметтерді алудың әртүрлі есептеу әдістерін жетілдіру болып табылады.

Мақалада натрий жылу алмастырғышты оңтайландырудың көп критериалды міндеттерді шешу бойынша есептік зерттеулер ұсынылды. Қарастырылатын жылу аслмастырғыш жылдам нейтрондарда реакторлардың активтік аймақтардың элементтері бар ИГР реакторында эксперименттерді жүргізу кезінде натрийдің циркуляциясын қамтамасыз ету үшін әзірленетін тұзақты натрий контурының (ТНК) элементтерінің бірі болып табылады.

Зерттеу барысында жылу тасымалдағыштың қажетті шығынын анықтау және жылу алмастырғыш құрылғысының геометриялық параметрларын таңдау үшін математикалық есеп жүргізілді. Таңдалған геометриялық параметрларды пайдаланумен ANSYS FLUENT бағдарламалық кешешінде жылу алмастырғыш құрылғының үш өлшемді моделі құрылды және стационарлық жылу есебі жүргізілді. Үш өлшемді есептеу барысында жылу тасымалдағыштары бар жылу ауыстырғыш құрылғының температуралық өрісінің үйлестіруі алынды.

Есептік зерттеулер нәтижесінде жылу алмастырғыш құрылғының параметрларының тиімді диапазоны қалыптастырылды, үш өлшемді есептік модель салынды және оңтайландыру моделінің температуралық өрісін үйлестіруі алынды.

Бұл жұмыста жергілікті термиялық әсерден кейінгі Э125 цирконий қорытпасы материалының беріктілік қасиеттерінің өзгерісін анықтау бойынша механикалық сынақ нәтижелері келтірілген. Балқу және термиялық әсер аймақтарында беріктіліктің максималды және минималды мәндері анықталды. Э125 қорытпасы материалының беріктілік қасиеттерінің қаттылықтан тәуелділігі анықталды. Доға әсерінің режиміне және кейінгі суыту шарттарына байланысты термиялық әсер дағының қаттылығы және геометриялық параметрлерінің өзгерісін бағалау бойынша жұмыстар орындалды.

Мақалада 12Х18Н10Т тоттанбайтын болаттан НА-228 импульстік графиттік реактордың (ИГР) жылжымайтын ампуласының сыртқы қабын дайындау технологиялық циклы ұсынылған. Белдікті жасау технологиясы мен конструкция элементтері беріктігіне есептеу нәтижелері ұсынылды. Бақылау үлгілерін дәнекерлеу жолымен белдік сегменттерін дәнекерлеу тиімді параметрлары, сондай –ақ ілмектер мен қабаттардың саны, өнімнің жоғары сапасын қамтамасыз ететін өту жолдарының саны анықталды.

Бұл жұмыс ITER реакторының конструкциялық материалы – бетон сынамаларындағы қоспаларды анықтауға арналған. Реакторлық эксперименттер мен спектрометриялық зерттеулердің нәтижелері келтірілген. Инструменталды нейтрондық активациялық талдауды жүзеге асыру ушін үлгілер ИВГ.1M реакторында сәулелендірілді. Пост-талдауға салыстырмалы ИНАТ әдісімен негізгі және қоспалық элементтердің концентрациясын есептей отырып, ұсталым уақыты бір тәуліктен бір айға дейінгі әр түрлі үлгілердің әсер ету уақыттарымен гамма-спектрометриялық өлшеулер жүргізілді. Салыстыру үшін стандартты үлгілер ретінде SG-4 және SGD сияқты тау жыныстарынан тұратын стандартты материалдар пайдаланылды. ИВГ.1M реакторында инструменталды нейтрондық активациялық талдау барысында қателіктерге талдау жасалды. Жүргізілген ИНАТ зерттеулер нәтижесінде ИТЭР-ді пайдалану және тоқтату кезінде үй-жайлардағы радиациялық жағдайға негізгі үлес қоса алатын элементтер анықталды.

Бұл жұмыста гафний мен көміртектің негізінде қабаттардың синтезі бойынша зерттеулер жүргізілді, әр қабаттың қалыңдығы 1 нм-ден кем гафний мен көміртектің ауыспалы қабаттарынан жабындыларды ионды-плазмалық бүрку әдісі қолданылды. Жұмысты орындау кезінде біз төрт арналы магнетронды қондырғыны қолдандық. Онда қарама-қарсы орналасқан екі магнетрон қолданылды. Бір магнетронға гафний нысаны, ал екінші магнетронға көміртек нысаны зарядталған. Гафний мен көміртектің шашырау жылдамдығы мен оңтайлы режимдері анықталды. Магнетронға түсірілген қуатқа атомдалған гафний мен көміртек мөлшерінің тәуелділігі алынады. Гафнийдің орташа атомдану қуаты анықталды, ол көміртекті максималды атомизациялау қабілетімен алып тастаумен затты кетіруге сәйкес келеді. Концентрациясы 59,8% -ден 5,3% -ке дейін. Көміртегі құрамындағы гафний-көміртекті жабындардың синтезі жүргізіліп, карбидті жабындыларға рентгендік зерттеулер жүргізілді. Магнетронды тұндыру арқылы түзілген гафний-көміртек жүйесінде 59,8% -ден 26,1% -ге дейінгі концентрацияда анықталады. Қаптамада көміртегі, тор параметрінің төмендеуімен гафний карбидінің кубтық фазасы түзіледі. 16,2 % концентрациясында көміртегі, гафний карбидінің куб фазасымен бірге, гегний құрылымында алты қырлы қабатта тұнба бастайды. Қабаттағы көміртегі концентрациясының одан әрі төмендеуімен алты қырлы гафний фазасы басым болады.

Мақалада қолданылған материалдардың сипаттамасы келтірілген; аномалдық Жердің геомагниттік, гравитацилық, жылулық өрістерінің көрсетуі үшін аппараттық және әдістерін мәселелерді ұсынады және алынған деректердің түрлі түсіндіру нәтижелері, магнит өрiстерi байланыстырушы қалыпты Жердің геомагниттік, гравитацилық, жылулық өрісі, есепке жекелеген бөліктерін шашыраңқы байқалады қарайды. аномалдық магнит өрісінің бөлу негізгі заңдылықтарын, сондай-ақ Орталық Қазақстанның ішінде (ΔTa) саналады, жекелеген аймақтарда, ірі геологиялық құрылымдар, аномалдық кен және ауытқулар кейбір кросс магнит өрісінің сипаттағы мәселелерін шешеді. Аномалдық геомагниттік, гравитациалық, жылулық өрістерінің арасындағы корреляция және Орталық Қазақстан аумағында сейсмикалық белсенділікті анықтау үшін зерттеу нәтижелерін талдады.

Мақала ИГР реакторында жүргізілген эксперименттердің қауіпсіздігін арттыруға арналған. Тәжірибелік құрылғылардың ыстыққа төзімді қаптама бар нейтронды-физикалық параметрлерін есептеу нәтижелері келтірілген. Қаптаманы пайдалану ИГР реакторының өзегін эксперименттік құрылғы материалдарының балқымасының ықтимал әсерінен қорғауға арналған. Вольфрам, тантал және көміртекті талшықтан жасалған арматураланған пластмасса қорғаныс қабаты үшін материалдар ретінде қарастырылды. Қорғаныс қаптамасын пайдалану келесі параметрлер бойынша бағаланды: эксперименттік құрылғының салыстырмалы қуатына әсері, эксперименттік құрылғыдағы қуаттың таралуына, балқу температурасына және корпус материалының радиациялық қызуына.