АЛТАЙ ЖОТАСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ ӘСЕРІНЕН ТОПЫРАҚТЫҢ АУЫР МЕТАЛМЕН ЛАСТАНУЫ

Бұл мақалада Қазақстандық Алтай және Моңғол Алтай жотасындағы бақылаусыз туризм әсерінен топырақтың ауыр металдармен ластанғаны туралы ақпараттар ұсынылған. Пандемия кезінде Қазақстан, Моңғолияда ішкі туризм ерекше жанданып, Алтай жотасына саяхаттау екі елдеде трендіге айналды. Мұндағы инфрақұрылым төмен дамығандықтан туристік көліктер асфальтталмаған жолдармен жүру, жаңа тарам жолдар шығару, биік тауларға жақындап бару үшін саз батпақтарды кешіп өту, жер қыртысын зақымдау қатарлы келеңсіз жағдайлар белең алуда. Авторлар тарапынан жоғарғы двигателді машиналардың салдарынан ондағы топырақ ауыр металдармен ластанған болуы туралы болжам жасап, арнайы эксперимент жүргізді. Нәтижесінде ондағы бүлінген топырақтарда таза топырақпен салыстырғанда қорғасын 12,5–15,8 мг/кг-ға, никель 16,1–33,7 мг/кг-ға, мырыш 15,6–17,1 мг/кг-ға, яғни ауыр металдың мөлшері 2–4 есе артқанын, жәнеде ауыр металдар топырақтың шайылуынан жолдың төменгі жағына шоғырлана бастағанын анықтады. Бұл көрсеткіш Моңғолия стандары бойынша қауіпті деңгейге жетпегенімен, никелдің деңгейі Қазақстан стандарты бойынша қауіпті деңгейден 2–3 есе көп, хроммен мыстың көлемі «қауіпті» деңгейдің сәл астында ғана тұр. Бұлай жалғаса берсе келесі 5 жылда мұндағы қорғасын, мырыш, никелдің мөлшері қауіпті деңгейден 2-4 есе артады.

1. Aizen E.M., Aizen V. B., Melack J. M., Nakamura T., Ohta T. Precipitation and atmospheric circulation patterns at mid-latitudes of Asia // Journal of Climatology. – 2001. – 21 (5). – P. 535–556. https://doi.org/10.1002/joc.626

2. Braden K.A., and Prudnikova N.B.. The challenge of ecotourism development in the Altay Region of Russia // Tourism Geographies. – 2008. – 10 (1). – 1–21. https://doi.org/10.1080/14616680701825107

3. UNDP & GEFG of Russian Federation: Biodiversity Conservation in the Russian Portion of the Altai‐Sayan Ecoregion / United Nations Development Programme (UNDP). – 2011. Ministry of Natural Resources (MNR) of the Russian Federation. PDF fail, 14.

4. Ердавлетов.С.Р. Туризм Казахстана: учебное пособие. – Алма-ата. – 1989. ISBN 5-620-00199-7.

5. Моңғолия Үкіметі :Моңғолия Үкіметінің 1996 жылғы №-167 қаулысы, Моңғолияда Туризмды дамыту үшін 1995-2005 жылы атқарылатын жұмыстардың негізгі бағыты. / Улаанбаатар. – 1996. https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=200886&showType=1

6. Моңғолия Ұлы Құрылтайы: Моңғолия Республикасының тұрақты даму тұжырымдамасы-2030. – Улаанбаатар. – 2016. https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=207105&showType=1

7. Моңғолия Ұлы Құрылтайы: «Алсын Хараа-2050» Моңғолия Республикасының даму жоспары. // Моңғолия Ұлы Құрылтайы. – Улаанбаатар. – 2020.

8. Chlachula J.A., Zhensikbayeva N.Z., Yegorina A.V., Kabdrakhmanova N.K., Czerniawska J., Kumarbekuly S. Territorial assessment of the East Kazakhstan geo/ecotourism: Sustainable travel prospects in the Southern Аltai area // Geosciences (Switzerland) (MDPI AG). – 2021. – 11 (4). – P. 5. https://doi.org/10.3390/geosciences11040156

9. JICA&MTD: The Master Plan on National Tourism Development in Mongolia // Padeco Co., Ltd. Nippon Koei Co., Ltd, Ulaanbaatar: JICA – 1999. – Р. 192.

10. Моңғолия Шекара Басқармасы :Алтай Бесбоғда ұлттық паркіне саяхаттау үшін шекаралық зонаға кіруге рұқсат алған туристер, машиналар айлық статистикасы, (2016-2022) / Моңғолия Шекара Басқармасының 2023 жылдың 12-нші Желтоқсан күнгі No 2a/2518 хаты бойынша.

11. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросы: Қазақстанның курорттық аймақтары бойынша ішкі туризмның негізгі көрсеткіштер (4 курорттық аймақтың қосындысы). https://stat.gov.kz/official/industry/22/statistic/6

12. Valeria Memoli., Esposito F., Speranza C Panico Evaluation of tourism impact on soil metal accumulation through single and integrated indices // Science of The Total Environment. – 2019. – 2 (682). https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2019.05.211

13. Qifa Sun Zhuoan., Sun Jianheng Wang., Wei Zhu. Heavy metal pollution and risk assessment of farmland soil in eco-tourism resort // Arabian Journal of Geosciences. – 2022. – 6 (15). – P. 156. https://doi.org/10.1007/s12517-022-09798-6

14. Jinying Xu., Xiaolong Wang., Jingbo Wang., Chunhua Hu. Dominant environmental factors influencing soil metal concentrations of Poyang Lake wetland: China Soil property, topography plant species and wetland type // Catena – 2021. – 207(4):105601. – 4 (204). https://doi.org/10.1016/j.catena.2021.105601

15. St Fatimah Azzahra., Faradiba Faradiba. Impact of Soil Pollution on Increasing Temperature in Indonesia // Asian Journal of Advanced Research and Reports. – 2019. https://doi.org/10.9734/ajarr/2021/v15i730412

16. Оразбаев Ә.Е. Экотоксикология: оқу құралы. – Қарағанды : АҚНҰР. – 2017. ISBN 978-601-7894-55-9

17. Абсеитов Е.Т., Масенов Қ.Б., Айтлесов Қ.К. Өнеркәсіптік экология : оқу құралы. – Алматы: Нур-Принт. – 2018. ISBN 978-601-206-064-5

18. Singh Jiwan., Kalamdhad Ajay. Effects of Heavy Metals on Soil, Plants // Human Health and Aquatic Life. International Journal of Research in Chemistry and Environment. – 2011. – 2 (1). – Р. 15–21. (PDF) Effects of Heavy Metals on Soil, Plants, Human Health and Aquatic Life (researchgate.net)

19. Chang Zhang, Shuang Nie, Jie Liang, [et. al.] Effects of heavy metals and soil physicochemical properties on wetland soil microbial biomass and bacterial community structure // Science Total Environment. – 2016. – 1 (557-558). – Р. 785–790. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2016.01.170

20. General requirements for assessment of soil erosion and degradation of vegetation cover in pasture lands / Department of Standards and Metrologies of Mongolia: MNS 5546:2005 / Ulaanbaatar – 2005. https://estandard.gov.mn/standard/reader/5010?fbclid=IwAR2juuIVtosS-n1mGJOgdCXYCMjBWmxorpqQh3tCA46t8UhHOgrHLiPO_vs#0-mcyawnbvxtjphwed.jpg

21. Сабралиев Н.С, Рғызбаева Н.Т, Нұрланқызы Ұ. Қоршаған ортаны автокөліктердің зиянды шығарындыларынан қорғау. – Алматы: ЖШС Лантер Трейд. – 2021. ISBN 978-601-7607-99-9

22. Приказ Министра Здравоохранения Республики Казахстан от 21.04.2021 № ҚР ДСМ-32 «Об утверждении Гигиенических нормативов к безопасности среды обитания».

23. Приказ Министра Здравоохранения Республики Казахстан «Об утверждении Нормативов предельно допустимых концентраций вредных веществ, вредных микроорганизмов и других биологических веществ, загрязняющих почву» / Совместный приказ МЗ РК ot 30.01.04 № 99 и МООС РК от 27.01.04 № 21-П.