Мақалада ²⁴¹Am, ¹³⁷Cs, ⁹⁰Sr, ^239+240Pu жасанды радионуклидтердің өсімдік жамылғысындағы әскери радиоактивті заттектерді (ӘРЗ) сынау орындарындағы «4» алаңындағы құрамы туралы мәліметтер келтірілген. Жемшөп өсімдіктерінің радиоактивті ластануының шекті рұқсат етілген деңгейінің артуы ⁹⁰Sr бойынша байқалады, оның құрамы 7,6-дан 18000 Бк/кг-ға дейін құбылады. Зерттелетін радионуклидтерден шөптесін өсімдіктер үшін дозаның жалпы қуатының максималды мәні 220 мкГр/тәул құрайды, ал ⁹⁰Sr радионуклиді негізгі үлесін қосады.

Бұл мақала ішкі және сыртқы беттердегі коррозияны және басқа ақауларды анықтау үшін пайдаланылатын ұзын толқынды ультрадыбыстық радикс жүйелеріне ерекше назар аударады. Бұл жету қиын жерлерде ұзын құбырлардағы коррозияның және басқа ақаулардың болуын бақылауға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта технологиялық құбырларды жобалау мен есептеуде қолданылатын тиісті мемлекеттік салалық стандарттар әзірленуде, бірақ әзірге сараптамалық мекемелер техникалық жағдайды диагностикалауға ерекше көңіл бөлгені дұрыс. Ол үшін ең дәл диагностикалық шешімдерді пайдалану және бүкіл жүйеге болжамды қамтамасыз ету қажет болады. 

Жұмыста плазмалы-шоқтық қондырғыда (ПШҚ) пайдалануға арналған диаметрі 1 мм болатын үш вольфрам электродтарынан тұратын үштік зондтың құрастырылуы ұсынылған. Тиісті өлшеу жабдығы мен электрлік қосылу схемасы таңдалынды. Зонд іске қосу сынақтарын сәтті аяқтады, оның барысында нәтижелерді дәл түсіндіру және ПШҚ диагностикалық жүйесіне интеграциялау үшін маңызды негізгі факторлар анықталды. Үштік зонд арқылы плазма параметрлерін эксперименттік өлшеу дара зондпен салыстырмалы нәтижелерді көрсетті: электрон температурасы 7 эВ және плазма концентрациясы – 10¹⁶ м⁻³ болды. Алынған эксперименттің нәтижелері әзірленген зондтың дұрыс жұмысын және оны зондтардың басқа түрлерімен салыстырғанда деректерді өңдеудің қарапайымдылығына байланысты эксперименттерде қолдануды растайды.

Бұл мақалада Қазақстан Республикасындағы орман және дала өрттерінің өзекті мәселелері, олардың жиілігінің артуы, экожүйелер мен экономикаға, сондай-ақ адам қауіпсіздігіне әсері қарастырылды. Өрттерді бақылау мен басқаруда заманауи технологияларды, соның ішінде ұшқышсыз ұшу аппараттарын (ҰҰА) пайдалану қажеттілігі талқыланады. Компьютерлік бағдарламалауда физикалық құбылыс ретінде жылу процесін модельдеу үшін Стефан-Больцман заңының математикалық формуласы қолданылды. Python бағдарламасындағы есептеулер нәтижесінде жылу ағынының қашықтық пен түтін коэффициентіне тәуелділігі расталды. Зерттеу барысында өртті ерте ескерту үшін оптикалық және жылулық көрсеткіштерді бағалау әдістемесіне негізделген жылу сәулеленуін есептеу нәтижелері алынған. ҰҰА мен телеметрия интеграциясының өрт жағдайларын бақылауды жақсартатыны, нақты уақытта ақпаратты жедел алу арқылы өртті болжау дәлдігін арттыратыны көрсетілді. Бұл тәсіл экожүйелер мен адамдардың өмірін қорғаудың маңызды әдісі ретінде ұсынылады.

Энергия сақтау жүйелерінің экологиялық қауіпсіздігі мен тиімділігіне қойылатын талаптардың өсуіне байланысты никель-металлгидридті (Ni-MH) аккумуляторлар қауіпсіздігі мен қолжетімділігі арқасында назар аударуды жалғастыруда. Мұндай аккумуляторлардың компоненттерін оңтайландыру олардың электрохимиялық сипаттамалары мен ұзақ мерзімді тұрақтылығын жақсарту үшін басым міндет болып табылады. Негізгі компоненттердің бірі – гидрид түзуші қорытпа негізіндегі анодтар, олардың тұрақтылық және сыйымдылық сияқты электрохимиялық қасиеттері, циклдік зарядтау және разрядтау кезінде анодтың құрылымдық тұтастығына, өткізгіштігіне және тұрақтылығына әсер ететін байланыстырушы материалды таңдауға айтарлықтай тәуелді. Бұл жұмыста Ni-MH аккумуляторларына арналған LaNi₅ негізіндегі анодтардың электрохимиялық қасиеттеріне әртүрлі полимерлік байланыстырушы материалдардың әсері зерттелген. LaNi₅ қорытпасы металл оксидтерінен қатты фазалы әдіспен синтезделді, оның құрылымы рентгендік фазалық талдау әдісімен расталды. Зерттеу үшін үш түрлі байланыстырушы материалдарды қолдана отырып электродтар жасалды: политетрафторэтилен (PTFE), поливинилиденфторид (PVdF) және ультрадисперсті полиэтилен (PE). Анодтардың электрохимиялық сипаттамалары циклдік вольтамперометрия және гальваностатикалық заряд-разряд әдістерімен зерттелді. Нәтижелер байланыстырушы материалдың түрі электродтардың электр өткізгіштігіне, сыйымдылығына және циклдік тұрақтылығына айтарлықтай әсер ететінін көрсетті. PTFE байланыстырушы материалымен жасалған анодтар жоғары меншікті сыйымдылықпен (~200 мА·сағ/г) және көп циклды процесте тұрақтылықпен ең жақсы электрохимиялық сипаттамаларды көрсетті. PE негізіндегі электродтар жоғары бастапқы сыйымдылықты, бірақ циклдеу кезінде тез деградацияны көрсетті, ал PVdF негізіндегі анодтар тұрақты, бірақ төмен сыйымдылықпен сипатталды. Зерттеу байланыстырушы материалды дұрыс таңдаудың Ni-MH аккумуляторларының өнімділігін оңтайландыруда шешуші рөл атқаратынын дәлелдейді.

CFD модельдеу – бұл әртүрлі салаларда, соның ішінде реакторлық жылу физикасында компьютерлік талдау үшін қолданылатын кең таралған құрал. Осылайша, Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығының қабырғасында сәулелендіру ампулалық құрылғылардың қауіпсіздігіне есептік талдау жүргізу мақсатында олардың реакторішілік сынақтарының алдында ANSYS FLUENT бағдарламасы қолданылады. Қауіпсіздікті талдаудан басқа, бұл бағдарлама сынақ режимдерін таңдау, реактор қуатының өзгеру диаграммасын таңдау және негіздеу, құрылымның жекелеген элементтерінің жылулық күйін бағалау және т.б. үшін қолданылады. Ansys Fluent бағдарламалық кешенінің ерекшелігі графикалық пайдаланушы интерфейсінің (GUI) функционалының шектеулігінде, ол есептік талдау жүргізудің барлық кезеңдерінде – есептік модельді дайындаудан бастап нәтижелерді өңдеуге дейін – бағдарламаны пайдаланушылардың көпшілігі қолданады. Екінші жағынан, мәтіндік пайдаланушылық интерфейс (TUI) және пайдаланушылық функциялар (UDF) сирек қолданылады, алайда оларды бірлесіп пайдалану есептеу процесін оңтайландыру, нәтижелер сапасын арттыру, уақыт пен есептеу ресурстарын үнемдеу үшін кең мүмкіндіктер береді. Осыған байланысты есептік талдауға UDF файлдарын оңай енгізуді қамтамасыз ететін арнайы бағдарламалық жасақтама (бағдарлама) әзірлеу қажеттілігі туындады. Жұмыста кіріс деректері негізінде UDF файлдарын автоматты түрде қалыптастыру үшін Visual Basic ортасында жасалған консоль түріндегі компьютерлік бағдарлама ұсынылған. Кіріс деректер энергияның уақыт пен биіктік (радиалды) профилі көрсетілген файлдар болып табылады. Бағдарламаның артықшылықтары: қолданудың қарапайымдылығы (бағдарламалау дағдыларын қажет етпейді), UDF файлдарын құрудың жылдамдығы, функция жазудың дәлдігі (көп ақпаратты қолмен енгізуге байланысты қателіктерді болдырмау).

Соңғы жылдары криосейсмология мұздықтардың динамикасын және олардың климаттық өзгерістермен өзара әрекеттесуін зерттеуге жаңа мүмкіндіктер бере отырып, зерттеудің маңызды бағытына айналды. Сейсмология мен гляциологияны біріктіретін бұл пәнаралық ғылым криосферадағы процестерді талдауға жаңа перспективалар ашады. 2023 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығында "Климаттық өзгерістерді бағалау үшін ядролық, сейсмикалық және инфрадыбыстық әдістерді қолдану" нысаналы қаржыландыру бағдарламасы (НҚБ) шеңберінде Тянь-Шань мұздықтарын сейсмикалық және инфрадыбыс әдістермен зерттеу басталды. Биік Тянь-Шаньның ауқымды мұздықтарынан 70–150 км қашықтықта Қазақстан аумағында үш уақытша сейсмикалық және инфрадыбыстық станциялар орнатылды. Мұздықтардан 130 және 160 км қашықтықта орналасқан екі стационарлық станцияның деректері қосымша пайдаланылды: Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің сейсмологиялық байқау және зерттеулер ұлттық ғылыми орталығының (ҚР ТЖМ СБЗҰО) құрамына кіретін Шалкөде станциясы (130 км) және Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығының Геофизикалық зерттеулер институтына (ҚР ҰЯО ГЗИ) тиесілі Подгорное станциясы (160 км). Жартас негіздеріне орналастырылған бұл станциялар әлсіз мұздық белсенділік сигналдарын тіркеуде жоғары тиімділікті көрсетті. Зерттеулер мұздық процестерді және олардың климаттың өзгеруімен байланысын талдау үшін крисейсмологиялық тәсілдердің маңыздылығын растайды. 

Бұл мақалада Mg-Ni-Ce жүйесінің ұнтақ құрамындағы фазалық және морфологиялық өзгерістердің механикалық синтез параметрлеріне тәуелділігі талданады. Механосинтез процесі барысында материалдың құрылымдық сипаттамаларына үдеу мен ұзақтық параметрлерінен бөлек, ұнтақ пен ұсатқыш шарлардың қатынасы да айтарлықтай әсер ететіні анықталды. Микроскопиялық талдау нәтижелері көрсеткендей, ұнтақ пен шарлардың 1:10 қатынасында синтезделген қоспалардағы бөлшектердің орташа мөлшері 13,76 мкм құрайды. Ал 1:30 қатынасы қолданылған жағдайда бөлшектердің мөлшері 7,59 мкм-ге дейін кішірейеді. Барлық үлгілерде негізгі фаза магний болып табылатыны анықталды. Алайда 1:30 қатынасында MgNi фазасының гексагоналды кристалдық торының қалыптасуы және CeNi фазасының түзілуі байқалады. 

2016 жылғы сейсмикалық зоналау картасында [1] Батыс Қазақстандағы белсенді сейсмикалық аймақтарда бірқатар өзгерістер енгізілді. Бұрын сейсмикалық қауіп негізінен Каспий теңізі арқылы Копетдагтан Кавказға өтетін жоғары белсенді аймақтың жер сілкіністерімен байланысты болатын. Алайда, соңғы уақытқа дейін зерттеу аймағы асейсмикалық аймақ болып саналып, мұнда сейсмикалық зерттеулер жүргізілмеген. Дегенмен, соңғы жылдардағы геодинамикалық оқиғалар Батыс Қазақстанда айтарлықтай жер сілкіністері болып жатқанын көрсетеді, оларды кейбір зерттеушілер мұнай мен газ кен орындарының техногендік әсерімен байланыстырады. Сарапшылар жер сілкіністерінің орындарын нақты анықтау және геодинамикалық оқиғалардың параметрлерін есептеу кезінде қателіктерді азайту үшін сейсмикалық станциялар желісін орнату қажеттігін айтуда.

Мичиган мемлекеттік университеті (АҚШ) және Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы Геофизикалық зерттеулер институтымен (ГЗИ ҰЯО ҚР) бірлескен жұмыстардың нәтижесінде Маңғыстау облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде, Маңғыстау түбегінің шығысында, Батыс Қазақстанда жаңа сейсмикалық станция орнату үшін жағдайларды зерттеу және аймақтың сейсмикалық белсенділігін зерттеу мақсатында Маңғыстаулық уақытша сейсмикалық станциялар желісі (MSUAR желісі) орнатылды.

Геологиялық-геофизикалық, сейсмологиялық, геоморфологиялық деректерді жинау және талдау негізінде жаңа сейсмикалық белсенді аймақтарды ашудан, жер қыртысының жылдамдық сипаттамаларын зерттеуден, пайдалы қазбаларды, оның ішінде көмірсутектерді белсенді өндіру аймақтарының геодинамикасын зерттеуден бастап, Батыс Қазақстанның сейсмикалық белсенділігі бойынша жаңа карталарды құруға дейінгі кең ауқымды міндеттерді шешу үшін қолдануға болатын критерийлер мен факторлар анықталды.

Ядролық реакторларды модельдеу қауіпсіздікті қамтамасыз ету және олардың сипаттамаларын оңтайландырудың маңызды кезеңдерінің бірі болып табылады.

Бұл жұмыс реактордың осы түрін Қазақстанда атом электр стансасын салуға ықтимал үміткер ретінде қарастыру мақсатында оның әртүрлі жұмыс режимдеріндегі EPR реакторының активті аймағының сипаттамаларын бағалауға арналған. Зерттеу EPR реакторының есептеу моделін жасаудан және алынған есептеу деректерінің сәйкестігін тексеруден тұрды. Зерттеулер MCNP бағдарламасында жүзеге асырылған және реактордың активті аймағында болып жатқан нейтронды-физикалық процестерді егжей-тегжейлі талдауға мүмкіндік беретін МонтеКарло әдісін қолдану арқылы жүргізілді. Мақалада EPR реакторының сипаттамасы, зерттеу әдістемесі, компьютерлік модель, модельдеу нәтижелері және есептелген деректерді әдебиет деректерімен салыстыру берілген.

Бұл мақалада CrNiZ (Z = Sb, Sn) жартылай Гейслер қорытпаларының электрондық және магниттік қасиеттері тығыздық функционалы теориясы (DFT) негізінде кванттық-химиялық әдіспен зерттелді. Есептеулерде жалпыланған градиентті жуықтау (GGA) және мета-GGA (SCAN) алмасу-корреляциялық функционалдары қолданылды. Алынған нәтижелерге сәйкес, CrNiSb қорытпасы жартылай металлдық қасиетті көрсетсе, CrNiSn қорытпасы толық металлдық сипатқа ие екені анықталды. Мета-GGA (SCAN) функционалы CrNiZ қорытпаларының электрондық құрылымын дәлірек сипаттайтын әдіс ретінде таңдалды. Сонымен қатар, CrNiSb қорытпасының магниттік моменті 3 μB-ке тең болып, Слейтер-Полинг ережесіне сәйкес келетіндігі анықталды.

CaSO₄ −Bi  люминофорында 2,95 эВ, 3,1 эВ, 2,6–2,7 эВ және 2,25–2,4 эВ энергия деңгейлерінде жаңа аралас электронды-кемтіктік күйдің түзілу механизмдері зерттелді, бұл күй матрицамен сәулелендіргіштер арасында энергияны беру алдындағы күй болып табылады.

Комбинацияланған электронды-кемтіктік күйлер SO₄³⁻ − SO₄⁻ және қоспалы Bi²⁺ −SO₄⁻ электронды-кемтіктік қармау орталықтарынан спектроскопиялық және жылулық активация әдістерімен зерттеулер негізінде қалыптасады. Өз кезегінде, өздік және қоспалы электронды-ткемтіктік қармау орталықтары SO₄²⁻ анионды кешенін қоздырған кезде, матрицадан қоспаларға ( О²⁻ −Bi³⁺ ) және көршілес аниондарға (О²⁻ − SO₄²⁻ ) заряд тасымалдануы нәтижесінде түзіледі.

Сыртқы сәулелену кезінде өздік матрицада жинақталған энергия SO₄³⁻ және Bi²⁺ электронды-сәулелендіргіш біріктірілген күйі түрінде рекомбинация процесі арқылы ыдырап, қоспаларға берілетіні көрсетілді.

Бүгінгі таңда кориумды зерттеу ядролық қауіпсіздікті арттыру аясындағы басты мәселелердің бірі болып табылады және АЭС-тегі белсенді аймақты балқытумен апаттың салдарын жоюдың табысты рәсімін жүргізу міндеттерінің бірі болып табылады. АЭС-тегі аварияның салдарларын жою рәсімі үшін маңызды міндеттердің бірі оны контайменттен алу және онымен одан әрі жұмыс істеу жөнінде шешімдер қабылдау үшін авариялық реактордың (кориумның) белсенді аймағы балқымасының физикалық жай-күйін түсіну болып табылады. Кориумның құрылымы мен қасиеттерін бағалаудың күрделілігі, оны сумен салқындату және ерітіндінің контайментінде немесе тұзағында ұзақ уақыт ұстау нәтижесінде өзгеріске ұшырайды (кориумның «ескіру» процессі), оның жоғары радиоактивтілігіне байланысты.

Кориум өзіне белсенді аймақтың элементтерін (уран отыны, цирконий қабығы), металл конструкциялардың, конструкциялық материалдардың, бетонның және т.б. элементтерін қамтиды. Кориумның пайда болуымен жобадан тыс авариялардың бес жағдайы белгілі: «Three Mile Island-2» АЭС реакторында (АҚШ, 1979 ж.), Чернобыль АЭС-інде (Украина, 1986 ж.) және «Fukushima-1» АЭС-дағы (Жапония, 2011 ж.) авария кезінде кориумның қалыптасуының үш жағдайы байқалды. Бұл оқыс оқиғалардың барлығы ядролық қондырғылардағы қауіпсіздік жүйелерін жетілдірудің өзектілігін де, онымен жұмыс жүргізу үшін кориумның қасиеттерін зерделеу қажеттігін де көрсетті.

Жоғары радиациялық қауіптілікке байланысты кориумның қасиеттерін зерттеу модельдік үлгілерде жүргізіледі. ҚР ҰЯО РМК «Атом энергиясы институты» филиалындағы модельдік кориум зертханалық жағдайларда да, институттың эксперименттік стенділерінде де алынуы мүмкін. Кориумның қасиеттері әртүрлі және шихтаның бастапқы құрамына (белсенді аймақты және конструкциялық материалдарды үлгілейтін компоненттерге) және жобадан тыс аварияны үлгілеу жағдайларына (балқу температурасы, балқыманы салқындату принципі, қалдық энергия бөлудің болуы, балқыманы ұстап тұру тәсілі және т.б.) байланысты болады.

Мақалада кориумды зерттеу саласындағы қазіргі заманғы жетістіктерді талдау нәтижелері, сондай-ақ шетелдік мамандардың тәжірибесі (Жапония, Ресей Федерациясы) [1–4] және ҚР ҰЯО РМК Атом энергиясы институты филиалы мамандарының өздерінің көп жылдық әзірлемелері негізінде қалыптасқан кориумның ескіру процестерін зерттеудің әдістемелік ұсынымдары келтіріледі.

Осы мақалада келтірілген әдістемелік ұсынымдар әртүрлі жағдайларда кориум қасиеттерінің өзгеру процесін тікелей зерттеу үшін, сондай-ақ оны реакторлық қондырғы контайментінде немесе балқыманың реакторлық тұзағында ұстау мерзімінде ескіру процесін болжау үшін пайдаланылуы мүмкін. 

Рентгендік дифрактограммаларды өлшеудің in-situ әдісін қолдана отырып, фазалық құрамның тұрақтылығы, сондай-ақ Si₃N₄ керамикасының құрылымдық параметрлері 25-тен 1400 ℃-қа дейінгі кең температуралық диапазонда зерттелді, бұл керамиканы экстремалды жағдайларда пайдалану кезінде жұмыс температурасының диапазонын қамтиды. Бұл зерттеудің негізгі мақсаты термиялық әсерлер нәтижесінде Si3N4 керамикасындағы фазалық және құрылымдық өзгерістерді анықтау, сондай-ақ термиялық кеңеюге байланысты керамиканың құрылымдық ерекшеліктеріне термиялық әсердің рөлін анықтау болып табылады. Жүргізілген тәжірибелер барысында вакуумдағы үлгілерді термиялық қыздыру SiO2 оксид фазасының түзілуімен бірге жүретін ауадағы керамиканың Si3N4 термиялық өңдеуіне тән тотығу процестерінің инициализациясына әкелмейтіні анықталды. Сонымен қатар, керамика құрамындағы белгіленген фазалардың салмақтық үлестерін бағалау күйдіру температурасының барлық өлшенген диапазонында фазалық арақатынаста маңызды өзгерістердің жоқтығын көрсетті. Si₃N₄ керамикасының құрамындағы екі фазаның кристалдық торы көлемінің өзгеруіне сүйене отырып, әсер ету температурасына байланысты жылу көлемінің кеңею коэффициентінің шамасы анықталды. β_V(T) коэффициентінің орташа шамасы құрамда белгіленген екі фаза үшін де шамамен 8,5–10·10⁻⁶ K⁻¹ болатындығы анықталды, ал α-Si₃N₄ фаза жағдайында β_V(T) шамасының өзгеруі қыздыру температурасына айқын тәуелділікке ие. 

Бұл жұмыста композитті керамикаларда ауыр иондармен сәулелену кезінде температураның құрылымдық әлсіреу және радиациялық зақымданудан туындайтын ретсіздену процестеріне әсері қарастырылған. Сәулелену температурасы 300-ден 1000 K-ге дейін өзгерді, бұл нақты жұмыс жағдайларына ең жақын радиациялық зақымдану процестерін модельдеуге мүмкіндік берді. Зерттеулер барысында қаттылық пен иілу беріктігінің әлсіреу дәрежесінің кристалл құрылымының көлемді-деформациялық ісіну мөлшеріне тәуелділігі анықталды, сондай-ақ температуралық эффектілердің керамикалардың құрылымдық және беріктік қасиеттерінің нашарлауына әсері зерттелді. Алынған деректерге сәйкес, зақымдалған қабаттағы аморфты қоспалардың концентрациясының артуы, оның сәулелену флюенсі мен температураға тәуелділігі, беріктік сипаттамаларының айқын төмендеуіне әкеледі. Бұл керамикалардың жоғары дозалы сәулелену кезінде әлсіреу процестеріне тұрақтылығын төмендетеді. Әлсіреу дәрежесінің температураға тікелей тәуелділігі анықталды, бұл инертті матрицалар ретінде осы материалдарды қолдану мүмкіндігін қарастыру кезінде олардың пайдалану мерзімін болжауда ескеруді қажет етеді. Сәулелену температурасының артуы қаттылық пен иілу беріктігінің флюенстері 10¹³–10¹⁴ ион/см² аралығында нашарлауына, яғни бастапқы мәндерден 5%-дан астамға төмендеуге әкелетін тұрақтылықтың айқын дестабилизациясын тудырады.

Жұмыста ауыр Kr¹⁵⁺ және Xe²³⁺ иондарының жоғары температуралық сәулеленуінен туындаған радиациялық зақымдануға оксидті қосылыстар негізінде cer-cer типіндегі композиттік керамиканың құрылымдық, беріктік және жылу-физикалық параметрлерінің өзгерістерін бағалау нәтижелері келтірілген. Жүргізілген зерттеулер барысында кристалдық құрылымның деформациялық бұрмалануына және оның көлемінің ұлғаюына байланысты құрылымдық параметрлердің өзгеруі мен беріктік және жылу-физикалық параметрлердің деградациясын бағалау нәтижелері арасында өзара байланыс орнатылды. Сәулелену флюенсінің жоғарылауы керамика қасиеттерінің деградациясының кумулятивті әсеріне әкелетіні анықталды, ал ауыр иондармен сәулелену жағдайында Xe²³⁺ құрылымдық ретке келтіру және беріктік пен термофизикалық параметрлердің деградациясының әсері Kr¹⁵⁺ иондарымен сәулелену жағдайына қарағанда айқынырақ болады. Бұл құбылыс ұшатын иондардың иондану шығындарының шамаларындағы айырмашылықтарға, сондай-ақ ұшатын иондардың зақымдалған қабаттың кристалдық құрылымымен әрекеттесуі нәтижесінде пайда болатын зақымдалған аймақтардың мөлшеріне байланысты. Сонымен қатар, екі фазалы Al₂O₃ – ZrO₂ керамикасы радиациялық ынталандырылған тазарту процестеріне ең тұрақты болып табылады, онда фазааралық шекаралардың болуы жоғары дозалы сәулелену кезінде тозуға және деструкцияға төзімділіктің артуына әкеледі. Екі фазалы керамика жағдайында радиациялық зақымдануды тежеу механизмі ретінде нүктелік және бос ақаулардың диффузиясын тоқтататын, сондай-ақ зақымдалған қабаттың құрылымдық реттелу дәрежесін төмендететін тосқауыл ретінде әрекет ететін фазааралық шекаралардың болуы қарастырылады. 

Нанобөлшектер түріндегі фотокатализаторларды қолдана отырып, судың фотоиндукцияланған бөлінуі экологиялық таза сутекті алудың перспективалы және қарапайым тәсілі болып табылады.Бұл жұмыста біз модификацияланған барий титанатының (BaTiO₃), жердегі кең таралған прекурсорлардан алынған арзан перовскит оксидінің потенциалын зерттейміз, бірінші принциптерден есептеулерді қолдана отырып, судың тотығуының тиімді электрокатализаторларын жасаймыз.

TiO₂ терминалы бар BaTiO₃(001) беті оны катализатор ретінде пайдалану тұрғысынан перспективалы екендігі көрсетілген. Ti-ді Rh-ге ауыстырғаннан кейін легирленген ион көршілес оттегі иондарынан Электрон тығыздығының бір бөлігін қабылдай алады. Нәтижесінде, судың Тотығу реакциясы кезінде родий иондары 3+ мен 4+ арасындағы аралық тотығу күйінде болуы мүмкін. Бұл катализатор бетіндегі аралық реакция өнімдерінің адсорбция энергиясына әсер етіп, артық потенциалдың мөлшерін азайтады. 

Бұл мақала әртүрлі температураларда қатты оксидті отын элементтерінің (ҚООЭ) сипаттамаларын зерттеуге арналған зерттеу ұяшықтарын әзірлеу мен жасауға арналған. Негізгі назар құрылымның тығыздығын қамтамасыз ететін жоғары температуралы шыны герметиктерді қолдануға аударылған. Мақалада үлгілік отын ұяшықтарын жасауға арналған материалдар мен әдістер сипатталған, соның ішінде электролиттердің (YSZ, ScSZ, GDC) және электродтардың (NiO, LSM) әртүрлі комбинациялары қарастырылады. Зерттеу ұяшықтарының құрылымында белсенді аймаққа түсетін газ қоспасының құрамын 0,5%-дан аспайтын ауытқулармен дәл бақылауды қамтамасыз ететін электрохимиялық сенсорлар бар. 700–950 ℃ температура диапазонында үлгілік ҚООЭ вольт-амперлік сипаттамаларын зерттеу нәтижелері температураның жоғарылауы омикалық шығындардың азаюына және электрохимиялық реакциялардың кинетикасының жақсаруына әкелетінін көрсетті. Материалдардың өткізгіштігі артып, электродтардың белсенділігі жақсарған сайын, жоғары температурада максималды қуат тығыздығы жоғары ток тығыздығымен қол жеткізілді. Төмен температураларда электролиттің қарсылығының артуы мен электродтардың белсенділігінің төмендеуіне байланысты ұяшықтардың тиімділігі шектелген. Әзірленген зерттеу ұяшықтары деректердің жоғары сенімділігі мен қайталанғыштығын көрсетті, бұл оларды ҚООЭ материалдары мен құрылымдарының құрамын оңтайландыру үшін пайдалануға мүмкіндік береді. Алынған нәтижелер ұсынылған әдістеменің жоғары тиімді отын элементтерін әзірлеудегі әлеуетін растайды.

Мақалада Sr-90 қарапайым үрмебұршақтың (Phaseolus vulgaris) өткізгіш тіндеріне модельдік тәжірибе жағдайында өсірілген 3 ұрпақтағы әсерін зерттеу нәтижелері келтірілген. Вегетациялық кезеңде үрмебұршақтың әр буыны үшін ішкі және сыртқы сәулеленудің сіңірілген дозасының қуаты сәйкесінше орта есеппен 9,5·10⁻¹ Гр және 1,7·10⁻⁴ Гр болды. Үрмебұршақтың қатарынан 3 ұрпағындағы өткізгіш тіндердің қалыңдығы азаю қатарымен құбылады: 1-ші буын > 2-ші буын > 3-ші буын ≥ бақылау тобы (p<0,05). Бірге, үрмебұршақтың 3 буынында сабақ пен жапырақтың өткізгіш тіндерінің қалыңдығының белгіленген өсуі стресске қарсы жауабы болып табылады және биологиялық ұйымдастыру тіндік деңгейінде гомеостазды сақтауға бағытталған. Алынған заңдылықтар өсімдіктердің Sr-90 радионуклидімен топырақтың жоғары ластану деңгейіне бейімделу механизмдерін сипаттайды. 

Мақалада ядролық электр станцияларының қауіпсіздігін арттыру мақсатында математикалық үлгілеуді қолдану қарастырылады. Зерттеу нәтижелері апаттық жағдайларға жауап беру уақытының маңызды рөл атқаратынын көрсетеді: егер оператор 30 секунд ішінде шара қабылдаса, апаттың алдын алу ықтималдығы 95%-ды құрайды, ал 5 минуттық кешігу кезінде бұл көрсеткіш 30%-ға дейін төмендейді. Сонымен қатар, профилактикалық қызмет көрсету мен резервтік жабдықтардың сенімділікке әсері талданады. Егер техникалық қызмет көрсетілмесе, 1000 сағаттық пайдалану кезеңінде істен шығу ықтималдығы 40%-ға жетеді, ал жүйелі тексерулер бұл көрсеткішті 15%-ға, резервтік жүйелерді қолдану 8%-ға дейін төмендетеді. Сонымен бірге, өзара тәуелді жүйелердің істен шығуы зерттелді: компоненттер саны 3-тен 10-ға дейін артқан кезде, жалпы істен шығу қаупі 15%-дан 80%-ға дейін өседі. Жұмыста АЭС сенімділігін арттыру бойынша тәжірибелік ұсыныстар беріледі, атап айтқанда, мониторингті автоматтандыру, болжамды алгоритмдерді енгізу және ықтимал істен шығуларды болжау үшін машиналық оқытуды қолдану.

Бұл жұмыста Қазақстан Республикасының орман экожүйелерінің топырағында радиокөміртектің таралуы бойынша зерттеу ұсынылған. Зерттеу нысаны ретінде Абай облысы Бесқарағай ауданы мен Ақмола облысы Бурабай ауданының орман учаскелері таңдалды. Зерттеулер үшін сұйық сцинтилляциялық спектрометрия әдісімен ¹⁴C құрамы анықталған орман төсемінің сынамалары және топырақ сынамаларын қабаттық іріктеу жүргізілді. Зерттеу нәтижелері Бесқарағай ауданының топырақтарында ¹⁴C мөлшері жоғары екенін көрсетті, ол жоғарғы қабаттан төменгі қабатқа өткенде біртіндеп төмендейді. Бұл Семей сынақ полигонындағы сынақтардан туындаған радиоактивті ластануға байланысты. Бурабай ауданының топырақтарында ¹⁴C мөлшері анықтау шегінен төмен.

Қабықтың әсері бөлінетін құрама ядроның төмен қозу энергиялары кезінде бөліну фрагменттерінің массалықэнергетикалық таралуына айқын әсер етеді. Сондықтан қабық әсерлерінің әрекетін зерттеу үшін ²⁴⁰Рu(p,f) реакциясында 7 МэВ атқыланатын протондардың энергиясымен алынған ²⁴¹Am* ядросының бөліну фрагменттерінің массалық энергиясының таралуы өлшенді. Бұл энергия берілген реакция үшін кулондық тосқауылдан едәуір төмен, нәтижесінде реакция қимасы төмен және деректер жиынының жылдамдығы төмен болады. Осыған байланысты біз зерттеудің алдын-ала нәтижелерін ұсынамыз, қосымша статистиканы жинағаннан кейін қорытынды жасауға болады. Өлшеу Алматы қаласындағы Ядролық физика институтының У-150М үдеткішінде 2Е әдісімен жүргізілді. Алынған масса мен энергияның алдын-ала таралуы жеке қабықшалардың, соның ішінде деформацияланған қабықшалардың лобтарына ыдырайды, бұл қабық лобының пішіні Гаусс деп болжайды.

ҚР ҰЯО жаршысы. 2024; 4(100):119–127

125-беттегі «Қорытынды» бөлімінің соңына келесі мәтін абзацын қосу керек:

«Исследование финансируется Комитетом науки Министерства науки и высшего образования Республики Казахстан (No. BR21882237).»

Түпнұсқа мақаланы https://doi.org/10.52676/1729-7885-2024-4-119-127 сілтемесі арқылы табуға болады.