Мақала органикалық коррозия ингибиторларының қатысуымен хлор иондары бар сулы ортада BN-350 реакторының құрылымдық материалдарының питтинг коррозиясына төзімділігін зерттеуге арналған. 12Х18Н10Т, 08Х16Н11М3Т аустенитті болаттардың және Х13М2БФР (ЭП-450) феррито-мартенситті болаттың ингибиторсыз және коррозия ингибиторының әртүрлі концентрацияларының қатысуымен темір үшхлорид гексагидратының 10% сулы ерітіндісінде питтингтік коррозияға сынамаларының жеделдетілген нәтижелері ұсынылған. Құрылымдық болаттардың питтингке төзімділігіне термиялық өңдеудің әсері зерттелді, питтинг ақауларының туындауындағы Mc және M₂₃S₆ типті карбидті бөлінулердің рөлі талқыланады.

Бұл мақалада Павлодар қаласының өнеркәсіптік аумақтарының қар жамылғысындағы ауыр металдардың құрамына талдау жүргізілді, бұл экологиялық ластану проблемасының болуын анықтауға мүмкіндік берді. Қауіптілік кластары бойынша қардағы әртүрлі элементтердің құрамы туралы деректер талданды: қауіптіліктің бірінші класында Zn ең жоғары мазмұнға ие, орташа есеппен 187,5 мг/кг, элементтер құрамының ең үлкен вариациясы Cd-де байқалады-вариация коэффициенті 118,5%, Pb және Zn-де жоғары концентрация коэффициенті; екінші класында-ең көп мазмұны – Cr, орта есеппен 259,1 мг/кг, ең үлкен вариация Cu-да байқаладывариация коэффициенті 92%, жоғары концентрация коэффициенті – Cr; үшінші класында – ең жоғары мазмұн Ba, орта есеппен 777,5 мг/кг, вариация коэффициенті және концентрациясы – Mn. Зерттеулер көрсеткендей, қардағы ауыр металдардың мөлшері Павлодар қаласының шығыс өнеркәсіптік аймағының өнеркәсіптік кәсіпорындарынан солтүстік-шығыс бағытта артып келеді. Есептеулерге сәйкес, қардағы қауіптіліктің бірінші класындағы барлық ауыр металдардың мөлшері топырақтың ШРК-нан асады. Кадмий мөлшері шекті рұқсат етілген концентрациядан 17 еседен асады. Қауіптіліктің екінші класындағы ауыр металдар ШРК-дан 0,4–3,2 асатын диапазонда болады. Стронций ШРК – дан 25 есе асады. Жүргізілген талдау Павлодардағы экологиялық ахуалды түсінудегі маңызды қадам болып табылады және қоршаған ортаны қорғау және осы аумақтағы экологиялық ахуалды жақсарту жөнінде шаралар қабылдау үшін пайдалы болуы мүмкін.

Авторлар тобы 1016–1020 н/см² дозаларымен нейтронды сәулеленуге дейінгі және одан кейінгі SAV-1 алюминий қорытпасының күйлері мен радиациялық зақымдануын зерттеуді жүргізді. Өлшемдер көлемдік әдістермен (кіші бұрышты нейтрондардың шашырауы және нейтрондардың дифракциясы) құрылымдық күйдің тиеу машинасының көмегімен алынған үлгі беріктігін өлшеу нәтижелерімен корреляциясын талдау мақсатында жүргізілді. Беріктік параметрлерінің жылдам нейтрондардың ағынына байланысты заңдылықтары ашылып, беріктік параметрлерінің өзара тәуелділік заңдылықтары анықталды.

Жұмыста литий метацирконат (Li₂ZrO₃) негізіндегі литийі бар керамиканың магний оксидімен (MgO) қоспалаудың керамиканың термофизикалық параметрлерінің өзгеруіне әсерін зерттеу нәтижелері берілген. Керамика алу үшін, сонымен қатар MgO қоспалау процестерін орындау үшін негізгі әдіс ретінде құрылымдық реттіліктен фазалық түрлену процестерін бастау үшін қолданылатын механикалық химиялық синтез, содан кейін 1300 °С температурада жоғары температурада жасыту әдісі таңдалды. Зерттеулер барысында MgO қоспасының концентрациясының 0,10 мольден жоғары жоғарылауы керамика құрылымында MgLi₂ZrO₄ тетрагональды фазасы түріндегі қоспа қосындыларының түзілуіне әкелетіні анықталды, олардың құрамы ұлғайған сайын артады. қоспаның концентрациясының жоғарылауы. Қоспа концентрациясы 0,25 моль болған жағдайда керамиканың фазалық құрамы екі фазаның, моноклиникалық Li₂ZrO₃ және тетрагональды MgLi₂ZrO₄ тең ықтималды таралуы болып табылады. Термофизикалық параметрлерді өлшеу барысында керамиканың құрамында MgLi₂ZrO₄ фазасының түзілуі жылу өткізгіштіктің 5–10%-ға артуына, ал фазалардың тең ықтимал таралуы жағдайында екіфазалық MgLi₂ZrO₄–Li2ZrO₃ керамика, қоспаланбаған керамикамен салыстырғанда жылу өткізгіштіктің жоғарылауы 25%-дан астам. Екі фазалы керамика үшін жылу өткізгіштік қасиеттерінің тиімділігінің артуы қосымша фазааралық шекаралардың есебінен фонондық жылу беру жылдамдығының жоғарылауымен, сонымен қатар керамиканың құрылымдық реттілік дәрежесі мен тығыздығының жоғарылауымен байланысты.

Мақалада нақты уақыт режимінде Жер мен объектілердің радиоактивті ластану өрістерімен карталар құруға мүмкіндік беретін радиоактивті ластануды үш өлшемді сипаттаудың кешенді әдісін сынақтан өткізу нәтижелері келтірілген. Ұсынылған γ-спектрометриялық әдіс ЯТЦ кәсіпорындарында радиациялық жағдайды жедел бастапқы бағалауды жүргізу қажеттілігі жағдайларына оңтайландырылған және детектор үшін көлденең және бұрыштық коллимациялық қорғанысты пайдалана отырып γ-спектрометриялық өлшеулерді жүргізуден тұрады. Бұл жағдайда өлшеу объектінің радиациялық зерттеу желісін құрайтын бақылау өлшеу нүктелеріндегі γспектрлерінің дәйекті жиынтығы болып табылады.

Бұл жұмыста ядролық отынның бөліну жарықшақтарының әсерін модельдейтін 220 МэВ Xe иондарымен сәулеленген алюминий-магний шпинельінің оптикалық сипаттамалары зерттелген. Тәжірибелер кезінде ИҚ аймағында (240–12500) см⁻¹ трансмиссиялық спектрлері, (2–7) эВ диапазонындағы оптикалық жұту спектрлері, үлгі бетінен 30 мкм-ге дейінгі ионның ену тереңдігі бойынша Раман спектрі өлшенді. Сәулеленген шпинель кристалдарының оптикалық жұтылу спектрінде (2–8) эВ, F+ және F типті электронды түс орталықтарымен байланысты 5,3 эВ аймағында шыңы бар сәулеленуден туындаған жұтылудың кең күрделі жолағы байқалады және саңылаулардың түс орталықтары ~ (3–4) эВ кезінде оптикалық жұтуға жауап берді, ал жақын ИК аймағында кристал өзінің мөлдірлігін сақтады. Раман спектрінде идеалды кристалға тән Раман режимдерінен (мод) басқа қосымша режимдер де A_1g* (720 см−1) және E_g* (385 см⁻¹), негізгі Eg режимдері (мод) асимметриялық түрде көрінеді. Иондардың ену тереңдігі ұлғайған сайын A_1g*/E_g қатынасы артып, максималды мәні 0,05 мкм ден 6 мкмге жетеді, Xe иондарының 14 мкм жүрісінің соңына дейін және одан әрі 30 мкм тереңдікте 0,045-ке дейін төмендейді.

Семей сынақ полигонының (ССП) қазіргі аумақтары экологиялық жағдайға және оларда тиісті инфрақұрылымның болмауына байланысты шаруашылық қызметке толық тартылмаған. Алайда, ерте ме, кеш пе, мысалы, оларды осы аумақтарда қолда бар минералды және құрылыс ресурстарын игеру үшін пайдалануға болады. Бұл жерлерде геологиялық ортада жер үсті қабаттарының механикалық тұрақтылығына айтарлықтай әсер ететін көптеген ядролық қуыстар болғандықтан, жер қойнауын әртүрлі инфрақұрылымдық және шаруашылық объектілері үшін олардың көтергіштігін бағалау үшін арнайы зерттеулер қажет.

Бұл жұмыста экологиялық маңызды жарылыстан кейінгі процестердің дамуын ескере отырып, «Балапан» алаңының шекараларының сәйкестігін бағалау бойынша деректер ұсынылған. Экономикалық қызметті жүргізуге экологиялық қауіп төндіретін аумақтарды ғана қамтитын алаңның шекаралары ұсынылған.

Жұмыста эксперименталдық құрылғы (ЭҚ) ID-7 моделі үшін жылулық және механикалық еспетеулер жүргізілді. Есептеу Fluid-Structure-Interaction (FSI) әдісі арқылы Ansys Workbench ортасында Ansys Fluent және Static Structural бағдарламаларының қолдану арқылы жүзеге асырылады. ЭҚ-ның жылу күйін есептеу Ansys Fluent бағдарламасының UDF (User Defined Function) функциясымен және нейтрондық-физикалық есептеулердің нәтижелерін ескере отырып жүргізілді. Стационарлық емес есептеу нәтижелері бойынша температура мәндері алынды. Температура мәндері уақыт және ЭК көлемі бойынша өзгеріске ұшырайды. Термофизикалық есептеу нәтижелері бойынша Static Structure бағдарламасында беріктік есебі жүргізілді. ЭҚ элементтеріндегі жылулық кеңею және механикалық кеңею (von-Mises) шамасының мәндерінің таралуы алынды.

Пластмассаның ластануының маңызды технологиялық шешімі қоршаған ортаның ластануының себебі Пластмассаның ластануының маңызды технологиялық шешімі қоршаған ортаның ластануының себебі болып табылатын дәстүрлі биодеградацияланбайтын полимерлерді, физика-механикалық қасиеттері бар биологиялық ыдырайтын полимерлі материалдарды ауыстыру болып табылады. Өздігінен ыдырайтын биополимерлер мен қалдықтардың биодеградациясын азайту және осындай материалдардың құнын төмендету жолдарын табу, соның ішінде биологиялық ыдырайтын полимерлердің аналогтары болуы мүмкін заттарды осы мақсаттар үшін пайдалану өзекті мәселе болып табылады. Зерттеу жұмысы әртүрлі органикалық қышқылдардың (лимон қышқылы, сірке қышқылы, сүт қышқылы) және пластификаторлардың (глицерин, поливинил спирті, наноматериал) қатысуымен крахмал шикізатына негізделген биологиялық ыдырайтын биополимерді алуға бағытталған. Әр түрлі қышқылдар мен пластификаторлардан алынған өнімдерден тиімді материал таңдалды. Әртүрлі органикалық қышқыл мен пластификаторлардың көмегімен, жоғары температура қатысында биополимерлердің 15 үлгісі синтезделінді. Синтезделген биополимерлер физика-химиялық зерттеулерден сәтті өтті. Биопластиктерді өндіру технологиясын жетілдіру жөніндегі шаралар қаралды. Биологиялық қалдықтарды, соның ішінде құрамында крахмал бар қоқыстарды қайта өңдеуге және биологиялық ыдыратуға қабілетті берік және үнемді лимон қышқылы мен жүгері крахмал негізінде және құрамында күміс нанобөлшектері бар биополимер алынды. Алынған өнімдер барлық физика-химиялық сынақтардан сәтті өтті және жаппай өндіріске дайын.

Бұл жұмыста технологиялық процесті басқару агенттерінің Ti-Al-Nb жүйесінің ұнтақ қоспаларының морфологиясы мен құрылымдық-фазалық күйіне әсері зерттелді. Ti-Al-Nb жүйесінің ұнтақ қоспаларын ұнтақтау әдістемесін жетілдіру үшін планетарлық-шарлы диірменде стеарин қышқылы мен сұйық толуол негізіндегі технологиялық процесті басқару агенттері қосылған ұнтақтардың екі түрі дайындалды. Агенттер қосылған композицияларды ұнтақтау процесі 550 айн/мин температурада 30, 60, 120, 180 минут бойы жүргізілді.

Зерттеу барысында стеарин қышқылы мен сұйық толуолды қолдану арқылы бөлшектер морфологиясының эволюциясы ұқсас сипатта болғандығы анықталды. Агенттің стеарин қышқылы процесінің реттеушісі ретіндегі ұнтақ морфологиясының эволюциясына әсері сұйық толуолға қарағанда көбірек болды, өйткені ол ұнтақтарды суық дәнекерлеу процесін тиімдірек бәсеңдетті. Толуолды қолдана отырып, 120 және 180 минут ішінде жоғары энергиялы ұнтақтау кезінде қажетсіз карбид фазалары пайда болады.

Бұл мақалада ССР-Қ реакторында топаздардың түсін радиация арқылы өзгертуге арналған сәулелендіру капсуласының нейтрон-физикалық сипаттамаларын зерттеудің нәтижелері ұсынылған. Зерттеу сындық стендтің белсенді аймағында жүргізілді. Капсуланың ішіндегі жылу нейтрондарын бөлу үшін ұнтақты карбид борынан және тантал фольгасынан тұратын сэндвич экран пайдаланылды. Сэндвич экранды пайдаланған кезде жылу нейтрондарының тығыздығы 8 есе төмендейтіні, ал жылдам нейтрондар тығыздығы өзгермейтіндігі көрсетілген. Тантал мониторының белсенділігі екі еседен көп төмендейді. Сәулелендіру капсуласын белсенді аймаққа салған кездегі реактивтілік әсерінің мәні минус 0,9% Δk/k құрады.

Белсендірілген көмір көп жағдайда тасымалдаушы ретінде катализатор өндірісінде және медицинада мен фармацевтикада саласында сорбент ретінде, сонымен қатар табиғи және металлургия өнеркәсібінің қалдық суын әртүрлі қосылыстардан тазарту және де металл иондарын концентрациялау үшін кеңінен қолданылады. Белсендірілген көмірді әр салада қолдану, оған қойылатын талаптың да әр қилы болуына жол ашады. Сорбциялық, құрылымдық және текстуралық сипаттамалар белсендірілген көмірдің негізгі қасиеттерін анықтайтындығы белгілі. Қасиеті алдын ала белгіленген материалдар алу үшін белсендірілген көмірлердің беттік құрылымын алдын ала түрлі агенттермен модификациялау жүзеге асырылады. Зерттеу жұмысында «БАУ-А» маркалы тауарлық белсендірілген көмірді тұз қышқылымен сұйық-фазалы тотықтыру арқылы оның беттік –құрылымы мен морфологиясын жақсарту жұмысы орындалды. ИҚ-спектроскопия әдісі көмегімен тұз қышқылымен модификацияланған белсендірілген көмір құрылымынан оттекті гидроксил және фенол, сонымен қатар карбоксил, лактон және хинон функционалды топтарды анықталды. Модификация үрдісі өз кезегінде көмірдің морфо логиясына әсер етіп, оның құрылымын ұйымдасқан түрге ауыстырады. Тұз қышқылымен модификациядан кейін кеуек өлшемі 4,264–5,778 мкм дейін төмендеп, макрокеуек өлшемдері 31,57–73,32 микронға сәйкес келді. XRD талдауы модификациядан кейін 2θ – 29° және 43° аймақтардың қарқындылығының төмендеуін анықтады, бұл белгілі бір кристалдық құрылымы бар кейбір минералдардың, мысалы, Na, Ca, Mg жойылғанын көрсетеді.

Бұл мақалада коллоидтық химияның әдістерін қолданып, мұнай өндірісінідегі жинақталған күкіртті қолданысқа жарату жолы және күкірттің гипспен қоспасының беттік-активтік заттар мен полимерлер комплекстерінің қатысында құрылымдандыру мүмкіндігі көрсетілді. Анионды полиэлектролит (NaКМЦ) мен катионды (ЦТАБ), катионды полиэлектролит (ПДМДААХ) пен анионды сульфанол беттік-активті заттардан тұратын композициялар дайындалып, олардың судың беттік керілуіне әсері, ζ-потенциалы, күкірт бөлшектеріне жасалынған полимер мен беттік активті заттың жұғу әсері анықталды. Полимер-БАЗ композициясының салыстырмалы концентрациясы артқан сайын, суспензияның пластикалық беріктілігі артатыны, белгілі шекетен соң беріктіліктің төмендейтіні анықталды. Бұл полимердің полюсті бөлігіне БАЗ-дың полюсті бөлігі келіп қосылғанда полимер гидрофобтана түсетіндіктен, ол күкірт бөлшектеріне жақсырақ адсорбцияланып, жалпы жүйенің беріктілігі арттыратындығымен түсіндіріледі. Ал полимердің барлық полюсті бөліктері БАЗ-дың полюсті бөліктерімен нейтралданғанда БАЗ молекулалары полимерге гидрофобты бөлігімен адсорбциялана бастайды. Соның нәтижесінде полимер жиырылып, глобула түзе бастайды. Бұл жағдайда жүйенің пластикалық беріктілігі төмендейді.

Қазақстан ауыл шаруашылығы саласындағы өзекті мәселенің бірі – майлы дақылдардың әртүрлі факторларға байланысты төмен өнім беруі болып табылады. Оның негізгі себебі майлы дақылдардың әртүрлі фитопатогендер мен зиянкестерге төзімділігінің төмендігі екендігі белгілі. Ауру – тұқымның өну сәтінен бастап, бүкіл вегетациялық кезеңді қамтиды. Аурудың таралуын тоқтату мақсатында қосымша қаржылық шығындарды қажет ететін, қоршаған ортаның экологиясына кері әсер беретін, сонымен қатар органикалық егіншілік принциптеріне қайшы келетін фунгицидтер қолданылады. Осыған байланысты зерттеушілердің негізгі назарын тұқымның сапасын арттыру, өскіндердің өсіп-дамуының физиологиялық және биохимиялық үрдісін ынталандыру, тұқымдық материалдың шығынын азайту және олардың патогендік микроорганизмдерге төзімділігін арттыруды қамтамасыз ететін ауыл шаруашылығы тұқымдарын себу алдындағы өңдеу технологиясын дамытуға ден қойып отыр. Тұқымды капсулалау немесе дражирлеу қолайсыз топырақ-климаттық және өсірудің экстремалды жағдайларындағы олардың ауруға төзімділігі мәселесін шешеді. Тұқымды капсулалауда инсектицидтік және фунгицидтік белсенділігін арттыру, өсімдіктердің қарқынды өсуіне қажетті заттарды (өсу реттегіштері, микроэлементтер, саңырауқұлақ ауруларына қарсы препараттар) қосу арқылы дақылдардың өнімділігін жоғарылату мәселесін шешуге көмектеседі. Капсулалауда қолданылатын полимер қабатына қажетті материалдар құны жоғары болғандықтан, оны төмендету әдісін реттеу өзекті мәселе болып табылады.

Зерттеу жұмысында күнбағыс тұқымын капсулалау үшін желатин мен поливинил спиртін (ПВС) «Максим» және «Круйзер» фунгицидтері қатысында зерттеп, тиімді құрам алу мүмкіншілігі анықталды.

Берілген жұмыста даярланған ионды-тректі темплэйттерге SiO₂/Si-p электрохимиялық тұндыру әдісімен орторомбты SnO₂ наносымдарын (НС) синтездеу жүргізілді. SiO₂/Si құрылымындағы тректердің түзілуі ДЦ-60 циклотронында энергиясы 200 МэВ (Ф = 10⁸ см⁻²) Xe жылдам ауыр иондарымен сәулелену арқылы жүзеге асырылды. Нанокеуекті шаблондарды қалыптастыру үшін фтор қышқылының (HF) 4% сулы ерітіндісі пайдаланылды. Тректік темплэйтке SnO₂ электрохимиялық тұндыру (ЭХТ) процесі бөлме температурасында жүргізілді, электродтардағы кернеу 1,75 В болды. ЭХТ процесі кезінде келесі химиялық құрамы бар электролит пайдаланылды: 6 г/л SnCl₂ (Sigma-Aldrich) – 25 мл H₂O – 2 мл HCl («хт»; 35%; ρ = 1,1740 г/см³). ЭХТ процесінен кейін, үлгілердің беттік морфологиясы Zeiss Crossbeam 540 қос сәулелі сканерлеуші микроскоп көмегімен зерттелді. Қалайы диоксидімен толтырылған нанокеуектері бар наноэтероқұрылымдардың (SnO₂/SiO₂/Si) фазалық құрамы мен кристаллографиялық құрылымы Rigaku SmartLab көп функционалды рентгендік дифрактометрде рентгендік дифракция (XRD) көмегімен зерттелді. CM2203 спектрофлуориметрін (Solar) қолдану арқылы 320-600 нм аралығындағы оптикалық диапазонда фотолюминесценция спектрлері өлшенді. Синтезделген қалайы диоксиді наносымдарының электрлік сипаттамалары Ametek фирмасының VersaStat 3 потенциостатының көмегімен зерттелді.

Нәтижесінде SnO₂ наносымдарының орторомбты кристалдық құрылымы бар SnO₂-НС/SiO₂/Si наногетероқұрылымы алынды. Толқын ұзындығы 240 нм болатын жарықпен қоздырылған фотолюминесценция төмен қарқындылыққа ие, ол негізінен оттегінің бос орындары мен интерстициалды қалайы немесе зақымдалған байланысы бар қалайы сияқты ақауларға байланысты пайда болады. Вольт-амперлік сипаттаманың зерттеуі бойынша, осындай жолмен алынған SnO₂-НС/SiO₂/Si наногетероқұрылымында p-n ауысымы бар массивтердің болатының көрсетті.

Нанотехнологияның қарқынды дамуы және олардың биологиялық және медициналық қолдануда наноөлшемді материалдарды қарқынды пайдалану наноматериалдарды синтездеудің жаңа әдістері мен технологияларын жетілдірудің қозғаушы факторы болып табылады. Зерттеушілердің ерекше назары металл нанобөлшектерін және олардың негізіндегі биогенді композиттерді синтездеу үшін тиімділігі жоғары, қымбат емес және улы емес биологиялық ресурстарды пайдалануға негізделген жасыл химия әдістеріне аударылады. Дәстүрлі синтез әдістерінен айырмашылығы, жасыл химия әдістері экологиялық таза ғана емес, сонымен қатар синтезде қолданылатын прекурсорлар мен тотықсыздандырғыш агенттердің іздері жоқ наноматериалдарды алуға мүмкіндік береді. Бұл жұмыста эндемикалық өсімдік шикізатын пайдалана отырып, нанобөлшектерді иммобилизациялау үшін биогендік субстрат ретінде қолданылатын күміс нанобөлшектері мен қайыңның вегетативті мүшелері (ішкі қабығы мен саңырауқұлағы (чага)) негізінде биогенді композиттер синтезделді. Үлгілердің құрылымы мен құрамы жан-жақты сипатталды. Көрінетін жарық әсерінен хром (VI) иондарының ыдырауының модельдік реакциясында нанобөлшектерді қоспалау уақытының композиттердің каталитикалық белсенділігіне әсері қарастырылды. Реакцияның кинетикалық параметрлері зерттелді.

Термогравиметриялық эксперименттерді модельдеу зерттеу барысында болатын физикалық және химиялық процестерді түсінудің ажырамас құралы болып табылады. Бұл тәсіл деректердің сапасын жақсартуға және термогравиметриялық талдау кезінде болып жатқан процестер туралы толық түсінік алуға көмектеседі.

Бұл жұмыста Mettler Toledo TGA/DSc 3+ гравиметріндегі ТГА-экспериментті модельдеу процедурасының сипаттамасы келтірілген, ол масс-спектрометрмен, ылғалдылық генераторымен және аналитикалық таразымен бірге ТиГРа аналитикалық кешенінің құрамына кіреді (ҚР ҰЯО, Курчатов, Қазақстан). Гравиметрдегі жылу беру процестерін модельдеу міндеті, реакциялық газды жаппай тасымалдау процесі және гравиметр камерасындағы реакциялар өнімдері, сондай-ақ ТГА-эксперименттерін жүргізу кезінде литий керамикасының реакциялық газбен химиялық әрекеттесу процестері сипатталған. Оттегі мен су буларының қоспасы бар гелий үрлеу газы ретінде қарастырылды.

Әзірленген модельді қолдана отырып жүргізілген есептеулер көрсеткендей, үрлеу газының жылдамдығы 100 мл/сек болғанда, үлгілер бойынша температура градиенті 2–2,5 ℃ болады,ал толтырудағы газдың жылдамдығы 0,5 мм/сек аспайды. Гелий ағынымен толтырылған қабаттың үстінде және шығу аймағында (масса анализатордың сынама алу аймағында) әртүрлі температурада тасымалданатын СО₂ концентрациясы 22 есеге дейін өзгеруі мүмкін екендігі анықталды. Осылайша, әзірленген модельдің көмегімен термогравиметр пешінің кез келген нүктесінде СО₂, СО және Н₂ концентрациясын тікелей зерттелетін үлгінің үстінде, толтырғыштың ішінде және/немесе сыртында, реакция қоспасын жіберу аймағында және масс-анализаторды сынау аймағында және т. б. есептеуге болады. Сондай-ақ, қажет болған жағдайда өлшенген мәнге қатысты толтырудың әртүрлі учаскелеріндегі концентрацияны қайта есептеу коэффициенттерін анықтауға болады. Осы модельдің көмегімен химиялық реакциялардың параметрлерін анықтауға болады-толтырудағы көміртектің бастапқы концентрациясы, реакциялардың активтену энергиясы және үрлеу гелийіндегі O₂ және H₂O қоспаларының концентрациясы, есептелген және массалық анализатордың көмегімен тіркелген қисықтардың сәйкестігіне қол жеткізуге болады. Әзірленген модель химиялық реакциялар тізімін нақтылау арқылы оның аналитикалық мүмкіндіктерін одан әрі кеңейтуге практикалық әлеуетке ие.

^99mTc тасымалданатын генератордан «Натрий пертехнетаты ^99mTc, инъекцияға арналған ерітінді» радиофармацевтикалық препаратын өндіру-бұл өндірістің әртүрлі технологиялық кезеңдерінде, сондай-ақ клиникаларда пайдаланылған генератор қайтарылғаннан кейін пайда болатын радиоактивті қалдықтарды жинау мен жоюды қамтитын күрделі көп сатылы процесс. Қазіргі уақытта ВВР-К реакторында ⁹⁹Mo аналық изотопын жасау үшін табиғи құрамдағы Молибден оксиді пайдаланылады, бірақ Қазақстан клиникаларының ^99mTc генераторларына қажеттілігі артқан сайын ⁹⁸Mo изотопымен байытылған қымбат Молибден оксидін пайдалану туралы мәселе туындайды, сондықтан Сәулеленген молибденді қалпына келтіру міндеті туындайды. Жұмыста пайдаланылған ⁹⁹Mo/^99mTc генераторларынан молибден-98 оқшаулау үшін оңтайлы шаймалау жүйесін таңдау бойынша эксперименттік деректер берілген.

Индукциялық кедергілердің электр барлау деректеріне әсерін әлсірету үшін туындаған поляризацияны (ПТ-ДЭЗ) тіркей отырып, дипольді зондтау әдісімен ВПФ-8к аппаратурасымен спектрлік өлшеу нәтижелерін пайдаланып, дифференциалды фазалық параметр (ДФП) негізінде далалық бақылаулар деректерін өңдеудің тиімділігі көрсетілген.

Фазалық құрамның вариациясының ферроэлектрлік керамиканың диэлектрлік сипаттамаларына әсерінің өзара байланысын зерттеу, ең маңызды іргелі сұрақтардың бірі болып табылады, оның жауабы микроэлектрондық қосымшаларда ферроэлектриктерді қолдану және баламалы энергия көздерін (қатты оксидті отын элементтері) құру әлеуетін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл зерттеудің мақсаты – Y₂O₃ допантының фазалық түзілу процестеріне және синтезделген кальций титанаты ферроэлектрлік керамикаларының қасиеттеріне әсерін зерттеу, сонымен қатар керамиканың диэлектрлік қасиеттерінің өзгеруіне қоспа фазаларының пайда болуының әсерін анықтау. Рентгендік фазалық талдау деректеріне сәйкес концентрациясы 0,15 мольден жоғары Y₂O₃ қосылуы құрылымда CaY₂O₄ орторомбиялық фазасының керамикасының пайда болуына әкелетіні анықталды, оның салмақтық үлесі допант концентрациясының жоғарылауымен артады. Допант концентрациясының вариациясындағы меншікті электр өткізгіштігінің (σ_DC) тәуелділігін талдау σ_DC максималды мәніне допанттың 0,05 моль концентрациясында қол жеткізілетінін көрсетті, бұл тұрақтандырғыш ретінде әрекет ететін иттрий оксидін қосу әсеріне, сондай-ақ құрылымдағы қоспа донорлық өткізгіштіктің қалыптасуына байланысты құрылымдық ретке келтіруге әкеледі. Бұл ретте диэлектрлік сипаттамалардың өзгеруінің белгіленген тәуелділіктері фазалық құрамның өзгеруімен сәйкес келеді, ал Y3+ түрінде донорлық қоспаны енгізуге байланысты заряд тасымалдаушылардың концентрациясының артуы керамикада көлемдік зарядтау поляризациясының пайда болуына әкеледі.

Детонациялық бүрку – тозуға төзімді жабындарды термиялық бүркудің ең перспективалы нұсқаларының бірі. Бұл зерттеу тозуға төзімді аймақтарда кеңінен қолданылатын екі жалпы жабын материалдары WC-12%Co және Al₂O₃ мысалында детонациялық тұндырылған жабындардың трибологиялық қасиеттерін зерттеуге бағытталған. Жабындар CCDS2000 (компьютерлік басқарылатын детонациялық бүрку) компьютерлік детонациялық бүрку кешенін қолдану арқылы қолданылды. WC-Co жабынының кедір-бұдырлық параметрі Ra = 3,95 мкм, ал Al₂O₃ – Ra = 2,53 мкм. Детонациялық жабындарды зерттеу үшін жабын материалдары сипатталады және микроқаттылықты өлшеу жүргізіледі. Тот баспайтын болат үшін микроқаттылық 12Х18Н10Т – 392,32 Hv; жабу үшін WC12Co – 1332,3 Hv және Al₂O₃ – 805,50 Hv. Зерттеу нәтижелері бойынша WC-12%Co жабындары тозудың барлық түрлеріне ең жоғары төзімділікке ие. Сондай-ақ Al₂O₃ жабындары сырғанау тозу жағдайында жұмыс істеу үшін ұсынылуы мүмкін.

ИГР реакторы залында 40 секунд ішінде 100 МВт тұрақты қуатта жұмыс істеген кезде пайда болатын тиімді доза өрісінің және иондаушы сәулелену дозасының қуатынын сипаттамалары бағаланды.

ИГР реакторында құрылғыны сәулелендіру кезінде жылдам нейтрондар ағынының жергілікті тығыздық міндерін өлшеу үшін пайдаланылуға ұсынылатын шағын кабаритті нейтрондық детекторларға (бөлу камераларына) ықтимал радиациялық жүктеме деңгейін бағалау мақсатында эксперименттік құрылғыда тиімді дозаның және оның қуатының шамасы анықталады.

Есептеулерді жүргізу үшін жоғарғы қабаттасуы, бетонды биологиялық қорғанысы және реактордың орталық эксперименттік арнасын жүктеудің екі нұсқасы бар ИГР реакторының модельдері жасалды. Фотонды тасымалдауды модельдеу MCNP5 кодын және ENDF/B-5,6 тұрақты кітапханаларын қолдана отырып жүзеге асырылады, бөліну өнімдерінің сипаттамалары, бөліну өнімдерінің сипаттамалары, 235U ыдырау процестері және γ-кванттық өрістерді қалыптастыру процестері МАГАТЭ және JAEA ядролық деректер кітапханаларын қолдана отырып сипатталған.

Тиімді дозаны есептеудің ұсынылған әдісін валидациялау реактор залында тиімді дозаны тікелей өлшеу нәтижелері бойынша орындалды. Валидация нәтижелері ұсынылған есептеу модельдері мен әдістемелерінің дұрыстығын және сәйкесінше ИГР реакторы залындағы радиациялық жағдайды бағалау үшін оларды қолдануға рұқсат етілетіндігін растайды.

Алынған нәтижелер эксперименттік құрылғылардың параметрлерін өлшеу жүйесінің қайталама аппаратурасын орналастыру орындарын таңдауда пайдаланылатын болады.

Бүгінгі күнде әлемде машина жасауда құрылымдық болаттардан жасалған бөлшектерге қойылатын өзекті талаптардың бірі қаттылық пен тозуға төзімділіктің жақсартылған параметрлері болып табылады. Электролиттіплазмалық химиялық-термиялық өңдеу бұл мәселенің ең жақсы шешімдерінің бірі деп айтуға болады, өйткені өңдеуден кейін болаттың бетікі бөлігі өзгертіліп, ал бөліктің өзегі соққы жүктемесіне төзімділік үшін тұтқыр күйде қалады. Электролитті-плазмалық химиялық-термиялық өңдеу әдісі энергия мен материалдарды үнемдеу жағынан тиімді болып саналады. Бұл жұмыста болаттарды электролиттік-плазмалық химиялық-термиялық өңдеудің технологиялық мүмкіндіктері қарастырылған. Басқа авторлардың зерттеу нәтижелері зерттеліп, технологиялық параметрлердің, құрылымдық-фазалық күйдің өзгеруі және электролиттік-плазмалық химиялық-термиялық өңдеудің микроқаттылықтың жақсаруына әсері талданған. Электролит ретінде 70% дистилденген суда 10% кальциленген сода (Na₂CO₃), 20% карбамид (CH₄N₂O) ерітіндісі қолданылды. Электролиттік-плазмалық цементтеуден кейінгі болаттың көлденең қимасы аймақтық құрылымға ие екендігі анықталып, қалыңдығы ⁓50 мкм болатын модификацияланған α-Fe , α'-Fe, Fe₃C қабат тұрадтыны анықталды. 20Х болаттың электролиттік-плазмалық өңдеуден кейінгі микроқаттылығы бастапқы күйден ⁓3,5 есе өсті.

ҚР ҰЯО жаршысы. 2021; 1(85):40–47

46-бетте «Қорытынды» бөліміндегі:
«Работа выполнена в рамках реализации НТП КТМ по теме «Разработка и экспериментальное обоснование инновационных технологий для создания термоядерного реактора» дегенді

«Данные исследования финансировались Министерством энергетики Республики Казахстан в рамках научно-технической программы «Научно-техническое обеспечение экспериментальных исследований на казахстанском материаловедческом токамаке КТМ» (ИРН – BR09158585).» деп оқу қажет.

Түпнұсқа мақаланы https://doi.org/10.52676/1729-7885-2021-1-40-47 сілтемесі арқылы табуға болады. 

ҚР ҰЯО жаршысы. 2021; 4(88):10–15

14-бетте «REFERENCES» бөлімінің алдындағы мәтіннің соңына келесі сөйлемді

қосу қажет
«This research was funded by the Ministry of Energy of the Republic of Kazakhstan (BR09158585).»

Түпнұсқа мақаланы https://doi.org/10.52676/1729-7885-2021-4-10-15 сілтемесі арқылы табуға болады.